N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Volgende week dinsdag bezoeken premier Mark Rutte en minister van Buitenlandse Zaken Wopke Hoekstra (CDA) de Amerikaanse president Joe Biden. Het is voor het eerst sinds juli 2019 dat Rutte het Witte Huis aandoet. Toen schudde hij Donald Trump de hand.
Al zit er nu een andere president in the oval office, de Amerikaanse strategie om Chinese technologie te ‘bevriezen’ wijzigde niet. De VS zetten, meer nog dan tijdens de regering-Trump, druk op bondgenoot Nederland om daarbij te helpen.
Een van de onderwerpen die Rutte en Biden bespreken is samenwerking op het gebied van ‘kritische technologie’ aldus de aankondiging van het Witte Huis. Dat is een verwijzing naar de discussie over chipmachines die de Nederlandse hightechbedrijven ASML en ASM International leveren aan China.
Al twee jaar lang probeert de regering-Biden Nederland zo ver te krijgen om die export naar China te beperken. Die onderhandelingen verlopen moeizaam en de Nederlandse ministeries zitten niet op één lijn. Wat staat er op het spel?
1.Wat willen de VS inzake export van ‘kritische technologie’?
Amerika probeert de opmars van Chinese technologie te stuiten. Als China toegang behoudt tot geavanceerde chips, bedreigt dat het militaire overwicht van de VS. Een nog machtiger Chinese staat is een bedreiging voor de hele democratische wereld, in de ogen van Amerikanen.
China maakt er geen geheim van dat het minder afhankelijk wil zijn van de import van chips en probeert met enorme staatssteun een eigen chipindustrie op te zetten die nog altijd leunt op westerse kennis. De apparatuur van ASML is onontbeerlijk.
Voor Nederland zou het makkelijker zijn om ‘in de schaduw’ van de Amerikaanse grootmacht eigen restricties op te werpen
ASML (jaaromzet circa 20 miljard euro) is marktleider in lithografiemachines, supercomplexe kopieerapparaten die de massaproductie van de meest fijnmazige – en dus meest krachtige – halfgeleiders mogelijk maken. Zulke chips worden vooral gebruikt in commerciële toepassingen (telefoons, computers en datacentra) en voor kunstmatige intelligentie.
De VS introduceerden in oktober vorig jaar een uitgebreid pakket aan maatregelen die de export van Amerikaanse chiptechnologie naar China eenzijdig aan banden leggen. De bedoeling van de VS is om Nederland en Japan, de enige twee landen die lithografiemachines produceren, ook mee te krijgen in een multilaterale aanpak van China. De machines van ASML bestaan voor 90 procent uit Europese technologie.
Voor Nederland zou het, volgens Amerikaanse onderhandelaars die NRC sprak , makkelijker zijn om ‘in de schaduw’ van de Amerikaanse grootmacht eigen restricties op te werpen. Dat zou tegenreacties van China wellicht beperken.
Japan, dat een eigen chipindustrie heeft die concurreert met China, heeft andere belangen. De Japanse premier Fumio Kishida is komende week ook in Washington, om met Biden te praten over aankoop van Amerikaanse wapens en over halfgeleiders. Maar, zo citeert persbureau Reuters een anonieme ingewijde, een doorbraak wordt nog niet verwacht.
2.Wat wil Nederland met de chipmarkt en de wensen van de VS ?
In 2019 kreeg ASML geen exportvergunning voor een Chinese order voor de allernieuwste generatie lithografiemachines (die werken met EUV of extreem ultraviolet licht). Ook daaraan ging diplomatieke druk van de Amerikanen vooraf. Officieel is die vergunning ‘gepauzeerd’.
De gesprekken gaan nu over de DUV of (deep ultraviolet) lithografiemachines die al jarenlang geleverd worden aan China – goed voor 15 procent van ASML’s omzet. Deze technologie valt, in tegenstelling tot EUV, niet onder het Wassenaar Arrangement. Dat is de overeenkomst tussen 42 landen voor export van goederen die zowel voor militaire als commerciële doeleinden gebruikt kunnen worden.
Liesje Schreinemacher, minister voor Buitenlandse Handel (VVD) gaat over exportvergunningen. Buitenlandse Handel valt onder Buitenlandse Zaken. Schreinemacher zei in gesprek met NRC dat „Nederland de Amerikaanse maatregelen niet een-op-een wil kopiëren”, maar dat ze zich kan voorstellen „dat we halfgeleiders en de chipmarkt met een kritischer blik zullen bekijken.”
Het ministerie van Economische Zaken, dat ook aanschuift bij de onderhandelingen, plaatst het Amerikaanse verzoek in het licht van de handelsoorlog tussen de VS en China. Daarvan mogen Nederlandse bedrijven niet de dupe worden, zei Micky Adriaansens, minister van Economische Zaken & Klimaat (VVD) vorige maand in NRC: „We moeten niet blind Amerika volgen; zij hebben hun eigen economische belangen.”
Mocht ASML iets inleveren, dan moeten Amerikanen daar in de ogen van Economische Zaken iets wezenlijks tegenover zetten. Zeker nu de VS zelf met een enorm subsidieplan (de ‘Inflation Reduction Act’) proberen Europese bedrijven te lokken. Adriaansens wil meer tijd voor onderhandelingen – terwijl de Amerikanen op een snelle beslissing aandringen.
Bij de afweging van economische en veiligheidsbelangen lopen de onderlinge spanningen tussen de Nederlandse ministeries vaker op. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij het verbod op apparatuur van het Chinese bedrijf Huawei in telecomnetwerken – ook onder druk van Amerikaanse diplomaten. Toen koos Nederland voor een harde lijn tegen China. Andersom zette EZ zich schrap toen Justitie & Veiligheid probeerde chatdiensten aftapbaar te maken.
Zou China besluiten om Taiwan te blokkeren of annexeren, dan treft dat de hele wereldeconomie
De kwestie ASML is van een andere orde: het is de belangrijkste groeimotor voor Nederland en het meest waardevolle techbedrijf van Europa. Premier Rutte is als geen ander doordrongen van ASML’s economische belang, maar Amerika is de belangrijkste bondgenoot als het gaat om veiligheid. Wie dat mocht vergeten hoeft maar naar Vlissingen te rijden, waar deze maand honderden Amerikaanse tanks aan land komen voor ‘Operation Atlantic Resolve’ – om de ‘oostflank’ in Polen en Litouwen te versterken. De VS helpen Europa mee met de strijd van Oekraïne tegen Rusland – één van de plekken waar je ziet hoe belangrijk een technologische voorsprong is aan het front.
3.Wat zijn de consequenties voor -ASML?
De handelsoorlog tussen de VS en China mondde uit in een technologieoorlog die botst met de volledig geglobaliseerde chipindustrie. ASML vindt dat het door de beperkingen op EUV-techniek voor China al genoeg heeft ingeleverd, zei topman Peter Wennink vorige maand in NRC. „Daarvan hebben Amerikaanse bedrijven die chiptechnologie leveren juist geprofiteerd.”
Zowel de VS als Europa proberen met omvangrijke staatssteun chipfabrikanten naar hun eigen regio te lokken. Het is een strategie om minder afhankelijk te zijn van Taiwan, dat de productie van chips domineert middels ASML’s grootste klant: TSMC. Zou China besluiten om Taiwan, in Chinese ogen de ‘afvallige provincie’, te blokkeren of annexeren, dan treft dat de hele wereldeconomie.
Als de chipindustrie groeit, groeit ASML. Daarvan was Wennink in 2020 al overtuigd, zei hij tegen deze krant: „Waar de chips gemaakt worden doet er voor ons niet zo toe. Zolang de achterliggende vraag naar chips blijft, gaat de machine- en productiecapaciteit ergens anders naartoe. Water vloeit naar het laagste punt.”
Die voorspelling lijkt te kloppen. In navolging van Intel overweegt ook TSMC een nieuwe chipfabriek in Europa te bouwen, bevestigde de Taiwanese chipfabrikant deze week.
TSMC heeft zijn oog laten vallen op Duitsland – vermoedelijk Dresden – en mikt op een fabriek die daar minder geavanceerde chiptechnologie gaat produceren. Die chips zijn met name belangrijk voor de fabricage van auto's.
TSMC kan, net als Intel, aanspraak maken op miljardensubsidies via de European Chips Act. Maar als het gaat om exportvergunningen ligt de verantwoordelijkheid niet bij de EU maar bij de afzonderlijke lidstaten. Nederland moet die beslissing dus alleen nemen, al zijn Duitse bedrijven als Zeiss en Trumpf belangrijke toeleveranciers van ASML's lithografiemachines.
De EU hoopt 20 procent marktaandeel in de wereldwijde chipproductie te krijgen (nu minder dan 8 procent). Dat eigen aandeel moet levering van halfgeleiders aan de autoindustrie in de toekomst garanderen. Hoewel er in andere sectoren inmiddels sprake is van een chipoverschot, voelen autofabrikanten nog altijd de naweeën van het chiptekort dat aan het begin van de coronacrisis ontstond.
