Het witwassen bleef bij Rabobank jarenlang onder de radar

De 64-jarige Brabander Johan S. zit half januari bij het gerechtshof in Den Bosch. Hij heeft een probleem. Al 27 jaar runt hij zijn eigen bestratingsbedrijf. Nu heeft de gemeente Rotterdam voor ruim 1,8 miljoen euro beslag laten leggen op de rekeningen van zijn onderneming – hij kan niet meer bij zijn geld. Hij vraagt het hof die beslaglegging zo snel mogelijk op te heffen.

S. is verdachte in een omvangrijke fraudezaak. Volgens justitie heeft hij een viertal ambtenaren van de afdeling Stadsbeheer in Rotterdam jarenlang gefêteerd: ze schaften Rolexen en exclusieve racefietsen aan, en stuurden het bonnetje naar het bedrijf van S. Die voldeed de factuur vervolgens onder het mom van ‘sponsorgeld’. Een van de ambtenaren liet op kosten van de Brabantse stratenmaker zijn huis verbouwen.

In totaal zouden de ambtenaren vele tonnen aan steekpenningen hebben ontvangen. In ruil daarvoor kreeg het bedrijf van S. van 2009 tot 2018 voor bijna 43 miljoen euro aan opdrachten in de havenstad. De ondernemer en de betrokken ambtenaren zouden bovendien hebben samengespannen door facturen met 10 tot 30 procent op te hogen, waarna ze het extraatje onderling verdeelden. In 2018 deed de Rijksrecherche een inval.

De strafzaak tegen S. loopt nog, maar volgens de gemeente is sprake van een jarenlang patroon van financieel gesjoemel. Dat vond plaats via rekeningen bij de Rabobank. S. is er al jaren klant. Dat er iets onrechtmatigs zou kunnen zijn aan de transacties die via zijn rekeningen liepen, is de bank kennelijk al die tijd ontgaan.

Volgens toezichthouder De Nederlandsche Bank (DNB) overkomt dat Rabobank bij meer klanten. Afgelopen oktober gaf DNB de bank via een zogeheten aanwijzing de opdracht om „gebreken in de naleving van de Wet ter voorkoming van witwassen en financiering van terrorisme (Wwft) te herstellen”. Uiterlijk in december 2023 moet Rabobank alle achterstanden in de meer dan 8 miljoen klantdossiers op orde hebben gebracht. Bij de presentatie van de jaarcijfers, afgelopen februari, kondigde topman Wiebe Draijer daarom aan 250 miljoen euro extra te investeren in het tegengaan van witwassen: het aantal analisten dat zich hiermee bezighoudt, wordt uitgebreid naar 4900.

De twee grootste concurrenten van Rabobank, ING en ABN Amro, troffen de afgelopen jaren miljoenenschikkingen met justitie wegens het falende antiwitwasbeleid. Oud-topmannen Ralph Hamers (ING) en Gerrit Zalm (ABN Amro) zijn verdachte in een strafrechtelijk onderzoek.

Bij Rabobank bleef de witwasproblematiek lang onder de radar. In 2019 maakte de bank bekend dat toezichthouder DNB een boete had opgelegd. In 2021 volgde een nieuwe boete en begon de toezichthouder aan een officieel straftraject. Maar uit onderzoek van NRC blijkt dat de interne accountant de banktop al in 2014 waarschuwde voor het tekortschietende antiwitwasbeleid. Rabobank voerde er vanaf dat jaar ook al felle discussies over met DNB. Het lukte de bank in de jaren daarna niet om de problemen onder controle te krijgen.

NRC sprak de afgelopen tijd met twintig (oud-)medewerkers en andere betrokkenen over de problemen waarmee de bank worstelt. Uit de gesprekken komt een beeld naar voren van een bank die jarenlang potentiële witwasklanten ongemoeid liet en ondanks grote investeringen de achterstanden in controles nog altijd ziet oplopen.

De wet die erop toeziet dat banken onderzoek doen naar hun klanten en de herkomst van gelden – de Wwft – werd in 2008 voor het eerst ingevoerd. Net als bij andere banken zagen Rabo-bankiers die strengere controleplicht destijds vooral als een hinderlijke onderbreking van het geld verdienen, vertellen betrokkenen uit die periode. De Wwft veranderde dat niet direct. Bonussen bleven gebaseerd op hoeveel klanten je binnenhaalde, niet op hoe degelijk je hun achtergrond checkte. „Als je een boer uit Duitsland met drie ton cash binnenhaalde, kreeg je een schouderklopje”, vertelt een oud-bankier van een filiaal in Oost-Nederland. „Er werd geen enkele vraag gesteld naar de herkomst van de gelden.”

Omdat Rabobank tot 2016 niet zoals ING en ABN Amro over één bankvergunning beschikte, maar over meer dan driehonderd lokale banken met een eigen vergunning, gold bij de boerenleenbank het mantra: wij kennen onze klanten beter dan de concurrentie. Het hoofdkantoor in Utrecht liet het screenen van klanten aan de lokale banken over. Die werkten met een IT-systeem om transacties te monitoren, informatie over klanten werd vastgelegd in standaardformulieren. „Die werden wel ingevuld, maar er werd verder niets mee gedaan”, zegt een oud-bankier.

Ook toezichthouder DNB stelde jarenlang weinig vragen over de herkomst van bedragen die door het banksysteem gingen, maar dat begon in 2014 te veranderen. Het jaar erop zou een strengere variant van de Wwft in werking treden, die banken verplichtte nog strenger te kijken naar de belanghebbenden achter financiële transacties, en in het geval van een ongebruikelijke transactie melding te doen bij overheidsorgaan FIU Nederland.

De directie gaf in aanloop naar die wetswijziging interne accountantsdienst ARG opdracht bij alle lokale Rabobanken na te gaan hoe het bijhouden van de klantdossiers ervoor stond. Het oordeel van de interne accountant was vernietigend, zo verklaren drie direct betrokkenen uit die tijd: minder dan tien banken kregen een voldoende. Bij alle overige banken was het toezicht op mogelijk foute geldstromen gebrekkig. Bij honderdduizenden klanten kon de bank niet voldoende vaststellen wie de uiteindelijke belanghebbende was of wat de herkomst van zijn of haar geld was, zeggen deze betrokkenen. „Dat was schrikken. Bij vrijwel elke bank was wel wat mis”, zegt een van hen.

De directie deelt het interne onderzoek ook met DNB. De toezichthouder is niet blij met de bevindingen, vertelt een betrokkene. „DNB had zware kritiek. Vanaf dat moment begon de discussie over de kwaliteit van ons klantonderzoek met de toezichthouder.” De bank presenteert een plan om het probleem aan te pakken: een aantal lokale bankdirecteuren wordt in Utrecht op het matje geroepen, ook neemt de bank een extern bureau in de arm om lokale banken te helpen hun klantonderzoek te verbeteren.

Hoezeer Rabobank tekortschiet in het tegengaan van witwassen, blijkt als de Amerikaanse justitie in 2015 een onderzoek instelt naar een filiaal in Calexico, een stadje aan de Mexicaanse grens. Drugsbendes zouden dat kantoor gebruiken om inkomsten wit te wassen. Volgens persbureau Bloomberg reed wekelijks een gepantserde geldwagen met contante dollars de grens met Mexico over. Rabobank schikt de zaak voor 298 miljoen euro met het Amerikaanse OM en het filiaal nabij de Mexicaanse grens wordt gesloten. Het lijkt een incident in een ver buitenland, dat het doorlichten van klanten ook in Nederland tekortschiet is dan nog niet publiekelijk bekend.

Een andere klant die in 2015 in opspraak raakt, is oliehandelaar Gunvor. In dat jaar neemt DNB concurrent ABN Amro op de korrel vanwege de relatie met het bedrijf, dat indirect in handen zou zijn van de Russische president Vladimir Poetin. Een van de mede-eigenaren staat om die reden op de Amerikaanse sanctielijst. DNB noemt de relatie met Gunvor als voorbeeld van het tekortschietende antiwitwasbeleid bij ABN Amro. De oliehandelaar is op dat moment ook klant bij Rabobank, blijkt uit financiële stukken.

In november 2016 treedt in Utrecht een nieuwe compliance officer aan: Angelique Keijsers, die overkomt van adviesbureau EY. Ze moet ervoor zorgen dat de bank aan alle regels voldoet. Ook wordt ze verantwoordelijk voor het onderhouden van de contacten met DNB. Ze begint bij Rabobank aan een „groot verandertraject”, vertelde ze eerder deze maand in een podcast. „Ik heb gezegd: ik ben gevraagd om de organisatie een spiegel voor te houden en […] te kijken of ik anderen kan overtuigen om op een andere manier over de compliance-cultuur te denken.”

Ze hamert er in vergaderingen telkens op dat de bank te weinig doet om witwassen te voorkomen, zeggen meerdere aanwezigen. Een boete van DNB is zelfs al onvermijdelijk, stelt Keijsers in die meetings, het is alleen de vraag hoe hoog die zal uitpakken. Met behulp van consultants begint ze aan een nieuwe poging om de klantdossiers bij de lokale banken beter op orde te krijgen.

Lees ook: De witwasjagers van ING: geen ervaring, geen financiële achtergrond

De buitenwereld weet dan nog altijd niets van de interne problemen. Bij de concurrentie is dat anders. ABN Amro incasseert vanaf 2013 meerdere boetes wegens falend antiwitwasbeleid, ING treft in september 2018 een schikking van 775 miljoen met justitie wegens nalatigheid bij het natrekken van geldstromen. Wanneer NRC diezelfde maand informeert of Rabobank weleens problemen met de toezichthouder heeft gehad, zegt een woordvoerder: „Rabobank doet geen mededelingen over zaken tussen haar en de toezichthouders.”

In het voorjaar van 2019 meldt de Volkskrant dat DNB een boete van 1 miljoen euro heeft opgelegd, omdat tussen 2014 en 2016 de klantdossiers niet op orde waren. De boete blijkt te dateren van september 2018. Waar banken als ING en ABN Amro als beursgenoteerde ondernemingen verplicht zijn koersgevoelige informatie te melden, geldt dat voor Rabobank veel minder – in het jaarverslag over 2018 maakt de bank er geen melding van. Het blijft bij de mededeling dat de bank een verbeterprogramma heeft ingezet omdat de toezichthouder „opmerkingen had over de kwaliteit van onze klantdossiers”.

De bank bezweert dat de problemen al verleden tijd zijn. „Bovendien speelden deze problemen tot en met 2016, en zijn ze inmiddels aangepakt”, zegt een woordvoerder tegen de Volkskrant.

Maar verleden tijd zijn de problemen allerminst. Behalve de boete heeft DNB namelijk ook een zogeheten last onder dwangsom opgelegd, omdat Rabobank nog altijd achterloopt met het screenen van klanten en transacties. De bank moet uiterlijk in april 2020 alle klantdossiers op orde hebben, anders dreigt een nieuwe boete.

Volgens DNB is het grootste probleem dat veel klanten een te laag risicoprofiel hebben, zo verklaren verschillende betrokkenen aan NRC. Rabobank hanteert verschillende categorieën: van laag tot hoog risico. De groep die het label ‘laag risico’ heeft meegekregen, hoeft van de bank geen enkele lastige vraag te verwachten.

De bank heeft daardoor op een grote groep klanten totaal geen zicht, terwijl aan een deel van deze klanten wel degelijk witwasrisico’s kleven, zeggen betrokken bankiers. Klanten die ooit begonnen met het kopen van één woning bijvoorbeeld, maar inmiddels 25 woningen bezitten. Of autoverkopers die betalingen van duizenden euro’s dure wagens in contanten laten plaatsvinden.

Op aanwijzing van DNB moet Rabo deze klanten opnieuw gaan screenen, om te bekijken of ze wel in de juiste risicocategorie zitten. Het project, dat de bank in het najaar van 2018 op papier zet, krijgt de naam ‘Project Laag’. Het loopt via de veertien zogeheten regionale Klant en Sales Support (KSS)-centra binnen de bank. Vanaf elk lokaal kantoor worden plukjes personeel weggetrokken. Meer dan duizend medewerkers doen een jaar lang niets anders dan opnieuw naar dossiers kijken.

Over het project zelf komt nauwelijks iets naar buiten. Het FD meldt in november 2019 dat de bank circa 40.000 klanten opnieuw moet screenen op witwasrisico’s. Volgens Rabobank zelf is er nog altijd weinig aan de hand: „Wij denken dat we voor de meeste dossiers wel goed zitten”, verklaart een woordvoerder dan.

In werkelijkheid is het aantal klanten dat moet worden doorgelicht veel groter, zeggen drie direct betrokkenen nu tegen NRC. Het gaat om zeker meer dan 100.000 dossiers. De 40.000 klanten betreffen slechts de eerste groep van wie de kans op een te laag risicoprofiel het grootst is. In overleg met DNB wordt het aantal klanten dat de bank doorlicht in de loop van 2019 uitgebreid.

Dat de bank jarenlang tekortschoot met witwascontroles blijkt uit het feit dat na de nieuwe check vele klanten met een laag profiel alsnog in de categorie ‘hoog’ belanden. Betrokkenen melden tegen NRC dat het om duizenden klanten gaat. Dat wil overigens niet zeggen dat ze ook daadwerkelijk witwassen, maar wel dat de bank ze jarenlang onterecht niet in het vizier had. Bij hoeveel klanten wel sprake was van witwassen is niet bekend.

Het aanpakken van de witwasproblemen levert de bank veel extra werk op. De afdeling die klanten moet doorlichten, groeit in 2019 met meer dan 1.000 man naar ruim 3.000 werknemers. De jaarlijkse kosten voor het klantonderzoek lopen op tot 281 miljoen euro, op een omzet van 11,9 miljard euro. Maar volgens betrokken analisten en managers lukt het de bank desondanks niet de achterstand in dossiers weg te werken. Integendeel: zowel bij het screenen van nieuwe en bestaande klanten als bij de afdeling die verdachte transacties in de gaten houdt, loopt de teller juist op.

Voor een deel komt dat door de onervarenheid van de ingehuurde analisten. Zij moeten de klanten screenen en ook signalen van mogelijk witwassen natrekken. Stort een klant ineens veel cash geld? Pint hij grote bedragen van verschillende rekeningen? Gaan er betalingen naar landen met een hoog risicogehalte, zoals Rusland of landen in het Midden-Oosten?

Medewerkers worden hierbij geholpen door de IT-systemen van de bank, maar het kost tijd die te leren kennen. De meeste nieuwe medewerkers zijn jong, het is voor velen hun eerste echte baan. Het verloop onder analisten is enorm. Niet iedereen blijkt even geschikt voor het werk, dat bovendien eentonig is. En de werkdruk is hoog: lang niet iedereen haalt het doel om drie klantdossiers per week door te lichten. Velen trekken binnen een jaar weer verder.

Anderen gaan na een tijdje bij een andere bank aan de slag in dezelfde functie. Ook andere banken breiden hun afdelingen klantcontrole en transactiemonitoring in rap tempo uit, wat een harde strijd om personeel veroorzaakt. Banken willen flink wat geld betalen om analisten weg te plukken bij een concurrent. „Je hoeft maar te noemen wat je verdient en ze doen er zo een paar honderd euro bij”, zegt een oud-medewerker die op die manier van ABN Amro bij Rabobank belandde. Een ander deelt een bericht van de recruiter die haar benaderde: „We doen er zeker 300 euro bovenop als je komt werken bij onze klant Rabobank.”

Ook tegenwerking van Rabobanks eigen accountmanagers zit het op orde brengen van de klantdossiers in de weg, zeggen betrokkenen. De bankiers die de relaties met klanten onderhouden, hebben lang niet altijd zin om hun zakenrelatie lastige vragen te stellen en om allerlei informatie te vragen. „Je moest ze soms drie of vier keer terugsturen naar een klant, dat ging heel stroperig en moeizaam”, vertelt een voormalige analist. „Je moet sterk in je schoenen staan wil je daarmee om kunnen gaan.” Meerdere analisten delen die ervaring.

Het gevolg: Rabobank krijgt de achterstanden niet op tijd weggewerkt. Na de deadline in april 2020 is de nieuwe DNB-boete van 500.000 euro definitief, zo meldt de toezichthouder in het najaar van 2021. Maar daarmee is de discussie met de toezichthouder niet ten einde. In oktober 2021 begint DNB aan een straftraject, omdat Rabobank nog altijd niet aan de eisen in de Wwft voldoet.

De compliance officer die de bank een spiegel moest voorhouden, Angelique Keijsers, vertrekt diezelfde maand, naar eigen zeggen omdat ze „niet meer voldoende effectief” kon zijn. „Ik denk dat we heel goede stappen hebben gemaakt”, stelt Keijsers in de podcast die ze na haar vertrek opnam. Maar ondertussen zag ze „toch bepaalde aspecten” die maar niet veranderden bij de bank. „Dan is de vraag: hoe lang moet je op zo’n functie blijven?” Ook een reeks managers uit haar afdeling vertrok de afgelopen twee jaar.

Volgens verschillende (oud-)medewerkers zijn de achterstanden de afgelopen maanden alleen maar verder toegenomen. Op dit moment wachten volgens hen meer dan 50.000 klantdossiers op een beoordeling, evenals duizenden mogelijk verdachte transacties. „Het is een mega-achterstand die ze niet krijgen weggewerkt. Ze zijn nu uit paniek aan het repareren”, zegt een betrokkene.

Sommige bankmedewerkers vragen zich af of de eisen van DNB wel effectief zijn: bij elke nieuwe klant een berg papierwerk moeten doorploegen, houdt dat echt de grote criminelen en witwassers buiten de deur? Kwaadwillenden vinden altijd wel een manier om de regels te omzeilen, vinden zij.

DNB wijst die kritiek in een reactie aan NRC van de hand. „Het is goed om op te merken dat een fors deel van de capaciteit die de banken nu inzetten, noodzakelijk is om tekortkomingen en achterstanden weg te werken die ontstaan zijn door jarenlang niet voldoende in de naleving van de Wwft geïnvesteerd te hebben”, stelt de toezichthouder. „DNB verwacht dat de ‘business as usual’-situatie nadat de achterstanden zijn weggewerkt er anders uitziet qua aantallen bankmedewerkers die zich met de Wwft bezighouden.”

DNB wil „vanwege een wettelijk vereiste toezichtvertrouwelijkheid” niet ingaan op vragen over het straftraject dat momenteel bij Rabobank loopt. Wel stelt DNB dat het kan leiden tot „strafrechtelijke” stappen tegen de bank. Het OM wil niets zeggen over een mogelijk onderzoek naar Rabobank.

Wiebe Draijer maakt niet meer mee of het lukt om alle klantdossiers uiterlijk december 2023 op orde te hebben, zoals DNB eist. Hij vertrekt komende oktober na acht jaar als bestuursvoorzitter.

Bij de presentatie van de jaarcijfers afgelopen februari zei Draijer wel rekening te houden met vervolgacties door DNB of zelfs justitie: „We moeten aannemen dat die aankondiging [van een straftraject door DNB] ook betekent dat er gevolg aan zal worden gegeven. We weten alleen niet waar dat naartoe gaat.”