N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Lees-, kijk-, of luistertips van de economieredactie De nieuwe documentairereeks Planet Finance kijkt met antropologische blik naar de zin en, vooral, de waanzin van de wereldwijde beurzen.
Een aanslag, een pandemie of een natuurramp. Voor de meesten is het een drama, voor anderen een kans om rijk te worden. Die anderen zijn de beleggers die leven in het parallelle universum van Planet Finance.
VPRO-regisseur Marije Meerman benadert vanaf maandagavond in een reeks van zes documentaires de wereld van internationale beurzen als andere planeet, met eigen bewoners, regels en taal. Al ‘dwalend’ over deze wereld werpt ze de vraag op: hoe kan het belang van planeet aarde zo anders zijn dan dat van Planet Finance?
Finance is een breed begrip. Meerman doelt op de wereld van de financiële markten, zoals de aandelenbeurzen, valutamarkten en futuresmarkten (handel in financiële contracten). Honderden miljoenen mensen begeven zich inmiddels in deze wereld die, bij een crash, de echte wereld kan ontwrichten.
De serie legt veel nadruk op de lelijkheid van de financiële wereld, op het gegeven dat onrust en onheil op aarde juist investeringskansen betekenen voor beleggers. Beelden van een verwoest landschap na een orkaan, dichtgetimmerde ramen door de pandemie en uitgebrande auto’s worden afgewisseld met veelzeggende quotes van beleggers. „De nachtmerrie van een belegger is wakker worden met de krantenkoppen: vrede uitgeroepen”, zegt Michel Marks, een belangrijke beurshandelaar van de vorige eeuw op Wall Street. „Het is bijna: laat de kansen door een ramp nooit lopen”, zegt een ander. Een derde, oliebelegger Bob Iaccino, geeft ongemakkelijk toe dat het jaar dat volgde op de aanslagen van 11 september financieel gezien „zijn beste ooit” was.
De serie laat niet alleen zien dat de beweeglijkheid van een koers door grote, onzekere gebeurtenissen beleggers een kans biedt veel geld te verdienen. Ze zoomt ook in op ‘rampenobligaties’, een soort verhandelbare verzekering tegen schade door natuurrampen. Wie het beste voorspelt hoe groot de kans is dat een catastrofe zich voordoet, kan rijk worden. Mede door klimaatverandering wordt de wereld risicovoller. En vandaar, zegt John Seo, baas van een hedgefonds in rampenobligaties, „dat onze markt groeit”.
Meerman begint haar serie met een schets van de jaren 70 van de handel op Wall Street. Toen beurshandelaren nog lid moesten zijn om mee te doen en transacties met krijt op een bord werden bijgehouden. Oud-handelaren (die er een klein fortuin verdienden) vertellen hoe ze gegrepen werden door deze plek met z’n rooklucht, geschreeuw en af en toe een vuistgevecht. Een plek waar niemand iets van begreep, wat meteen de grootste charme was.
Maar het is, zeggen ze, eigenlijk ook gewoon een spel, het grootste casino ooit. Ze noemen het een wereld waar beleggers waarde aan iets toekennen zonder de echte waarde te kennen. Ze kijken ook met afkeer naar de omvang en excessen van de financiële markten nu. Steeds weer, zegt oud-handelaar Dan Dicker, „ontsnapt het monster in de machine aan het doel waar zij voor gemaakt is”.
Dat financiële markten een bizar eigen leven kunnen gaan leiden, laat de regisseur uitgebreid zien. Bijvoorbeeld toen de prijs van olie, bepaald op de markt voor oliefutures, in 2020 ver onder nul ging. De waarde was al gedaald door de coronapandemie, maar werd mogelijk bewust verder omlaag geduwd door speculanten.
Slim gevonden is de aandacht van de makers van Planet Finance voor emoties. Koersen worden naar grote hoogtes gestuwd door het verlangen van miljoenen om rijk te worden, en duiken diep als bij die mensen paniek uitbreekt. De reeks illustreert de emotionele kant ervan bijvoorbeeld met een Japanse nagelstylist die, aangemoedigd door een klant, haar eerste stappen waagt als belegger op de valutamarkt. Ze begrijpt niks van wat er gebeurt en verliest geld, maar het is spannend en smaakt naar meer.
Shortsellers profiteren van die emoties en hypes. Ze speculeren op koersdalingen door aandelen op een hoogtepunt te lenen en door te verkopen, en op een lager punt terug te geven. Zij proberen door hypes heen te prikken; waar anderen op grond van overspannen verwachtingen verliezen, winnen zij.
De documentairereeks volgt shortsellers die een vooruitziende blik hadden bij het bankroet van het Vlaamse bedrijf in spraaktechnologie Lernout & Hauspie en het drama rond het Duitse Wirecard. Als ze de zwendel van dat laatste bedrijf aankaarten, worden ze jaren geschaduwd en gestalkt door ongure types in dikke auto’s, mogelijk ingehuurd door het bedrijf – zo suggereert de documentaire althans.
De makers van Planet Finance slagen er vaker in hoofdpersonen te vinden die droge kost spannend maken. Of dat nou de voor fraude veroordeelde topman is van Lernout & Hauspie, een kleine oliebelegger die nog altijd bij de dokter loopt met hartkloppingen of een Chinese taxichauffeur die hoopt rijk te worden met de beursgang van Jack Ma’s techbelofte Ant Group. Zo zijn de documentairemakers ook vaak op het juiste moment op de juiste plek, bijvoorbeeld in China als twee dagen voor de beursgang van Ant Group de boel ineens wordt afgeblazen.
De stijl van de reeks en de muziekkeuze doen sterk denken aan Tegenlicht. Dat is niet gek, want Meerman is ook regisseur van dat programma. Daarmee zet ze de sfeer soms zwaar aan, vooral waar destructie en onheil worden gekoppeld aan financiële markten. De belangen van Planet Finance en planeet aarde zijn dan niet gelijk, ze zijn ook lang niet altijd tegenstrijdig. Veel beleggers profiteren juist van stabiliteit en economische voorspoed.
Maar het zijn wel deze beeldende vertelstijl en de juiste personages die ervoor zorgen dat de serie uitnodigt tot kijken. Zo maak je een taai onderwerp aantrekkelijk voor een groot publiek. Want de kijker laat zich makkelijk zes afleveringen meevoeren, om er ten slotte achter te komen dat die zich en passant ingewikkeld financieel jargon eigen heeft gemaakt.
