Bassem Youssef: van Egyptische hartchirurg tot stand-upcomedian in het Amerika van Trump

Interview

Herinnert u zich de Egyptische revolutie van 2011 nog, die zich grotendeels afspeelde rond de massabetogingen op het Tahrir-plein in hartje Caïro? Bassem Youssef (48) was toen een gerespecteerde hartchirurg, aanvankelijk niet zo bezig met revolutie en politiek. Maar toen er door de repressie van het regime doden en gewonden vielen, togen Youssef en collega’s naar het plein om de gewonden te verzorgen. Zo werd hij mee de revolutie ingezogen.

Satire en stand-upcomedy hebben hem altijd aangetrokken, vertelt hij aan de telefoon, en Jon Stewart, de voormalige host van The Daily Show die hij via de Amerikaanse nieuwszender CNN had ontdekt, was al lang zijn idool. De Tahrir-revolutie bracht chaos, maar ook de tijdelijke belofte van meer vrijheid en openheid. Youssef zag zijn kans schoon om naar Stewarts voorbeeld zijn eigen satirische show te beginnen, via YouTube. „Ik had op zo’n 10.000 kijkers gerekend, maar ze groeiden aan tot 30 miljoen”, blikt Youssef terug.

Scherpe politieke satire, waarbij Youssef de machthebbers flink op de korrel nam, was volkomen nieuw voor een Arabisch publiek, gewend aan overheidspropaganda en censuur. De video’s van de hartchirurg werden een kijkcijferhit, niet alleen in Egypte maar in de hele Arabische wereld. Bassem Youssef kreeg zijn eigen televisieshow Al Bernameg (letterlijk: de show) met een live publiek, en ‘de Jon Stewart van het Midden-Oosten’ was geboren.

Een miljoenenpubliek droeg hem op handen, maar het Egyptische regime kon zijn grappen niet waarderen. Toen Youssef spotte met het koddige hoedje dat president Mohammed Morsi droeg tijdens een eredoctoraatsceremonie in Pakistan, door tijdens zijn show een tien keer zo groot exemplaar te dragen, vaardigde het bewind een arrestatiebevel tegen hem uit. Hij zou behalve de president, een Moslimbroeder, ook de islam hebben beledigd. Zes uur lang werd Youssef, zelf een praktiserend moslim, aan de tand gevoeld. Niet prettig, maar het verhoor had ook iets komisch, vertelt hij. „De agenten vroegen me in feite urenlang om mijn eigen grappen uit te leggen, en een van hen bleek zelfs fan van de show. Zo’n absurde situatie is dankbaar materiaal voor een onemanshow.” Spotten met de populariteit van de militaire leider en huidig president Abdulfattah al-Sisi bleek echter al te riskant. In 2014 werd de grond onder zijn voeten te heet, en Youssef verhuisde met zijn vrouw Hala en dochter Nadia naar Los Angeles.

Na zijn arrestatie ondervroegen de agenten Youssef, „in feite vroegen ze me urenlang om mijn eigen grappen uit te leggen”

Daar zat Bassem Youssef de afgelopen jaren bepaald niet stil. Terwijl hij in zijn nieuwe thuisland zijn weg zocht als stand-upcomedian, schreef hij twee kinderboeken (waaronder The Magical Reality of Nadia, 2021) en een boek over het oproer in Egypte (Revolution for Dummies: Laughing through the Arab Spring, 2017). Daarbij is de voormalige hartchirurg ook een coach inzake gezond leven en veganistisch eten. Zijn Engelstalige onemanshow in Amsterdam is onderdeel van een tour in Europa en Noord-Amerika.

Voor die show put hij uit zijn eigen leven, rijk aan ervaringen. „Ik vertel op het podium geen reeks grappen, maar verhalen waarin iedereen zich voor een stuk kan herkennen.” Al vlucht niet iedereen weg voor een repressieve dictatuur, hoe dan ook is er genoeg dat ons verbindt, meent Youssef. „Het gevoel om iets te doen dat buiten je comfortzone ligt, zal velen bekend voorkomen”, gelooft hij. „Of vanaf nul weer te moeten beginnen. Ik was beroemd in de Arabische wereld, maar in de VS kende plots helemaal niemand mij.”

Nog iets waarin velen zich zullen herkennen: het perspectief van de immigrant. Vooral tijdens zijn eerste jaren in de VS, in de aanloop naar Donald Trumps verkiezing en presidentschap, leverde dat dankbaar materiaal op voor satire. Online circuleren nog video’s waarin Bassem Youssef spot met de angst voor moslims of Trumps afkeer van migranten. Youssef maakt reclame voor een ademtest-toestel waarmee Amerikanen kunnen testen hoe ‘radicaal’ hun moslimburen zijn. De testresultaten variëren van ‘Houdt van humus’ tot ‘Supporter voor IS’. Hij bedenkt ook een campagne om illegale migranten buiten te houden: de VS moeten zich gewoon minder aantrekkelijk in de markt zetten. Youssef adviseert onder meer om in het buitenland goed te benadrukken dat Amerika’s bruggen en wegen afbrokkelen, of dat het drinkwater in Flint, Michigan, is vergiftigd: „Flint heeft veel problemen, maar illegale immigratie valt daar niet onder!”

Vooral die video is een voorbeeld van zijn bij tijd en wijle keiharde en bijtende spot. „Natuurlijk kan ik in de VS nog veel verder gaan. Er is veel meer vrijheid van spreken en om te spotten dan in het Midden-Oosten”, reageert Youssef. „Verder zullen er altijd mensen zijn die zich beledigd voelen, en in de verdediging gaan.” Dat geldt voor Amerika, maar voor Europa net zo zeer, zegt de stand-upcomedian, alleen gooit niemand in het Westen je om een grap ook in de cel: „Dat is in het Midden-Oosten wel even anders.”

Toch kan grappen maken, en dan vooral lachen om de islam, ook in Europa levensgevaarlijk zijn. Denk maar aan de aanslag tegen het satirische blad Charlie Hebdo. Een actie van „crazy people”, vindt Youssef, van geschifte lui die je niet zomaar stopt. „Zulke acties zijn wat mij betreft vergelijkbaar met een schutter die op een Amerikaanse school lukraak mensen begint neer te maaien. Geschifte individuen die iemand willen doden, zijn nog wat anders dan een autoritair regime. Tegen een hele regering kon ik niet zomaar op, en daarom ben ik met mijn gezin uit Caïro weggevlucht.”

In Egypte nemen sommigen hem nog steeds kwalijk dat hij vertrok. „Maar ik heb gedaan wat ik kon, zolang ik het kon doen.” Toen het regime zijn show stopzette, stond Youssef ondanks die miljoenen fans, die zelf ook machteloos waren, alsnog alleen. Hij wil zich niet in het verleden opsluiten, en daarom besteedt hij aan het hoofdstuk Egypte slechts 10 procent van de show. Liefst van al kijkt Bassem Youssef vooruit. Hij werkte eerder als arts, was al tango- en salsaleraar, werd tv-talkshowhost, en is nu veganistische coach en stand-upcomedian in het Engels, een taal die niet zijn moedertaal is: „Ik heb al meerdere levens achter de rug”, zegt hij zelf, „en ik ben benieuwd naar wat hierna nog komt.”

Bassem Youssef: Euro Tour. 20 maart, De Meervaart, Amsterdam.