Zijn heiligverklaringen zoals die van Titus Brandsma nog wel van deze tijd?

Met Titus Brandsma wordt zondag voor de vijfde keer in een eeuw tijd een Nederlander heilig verklaard. Hoewel een heiligverklaring een eerbiedig proces is, is het vooral een religieuze (in dit geval katholieke) traditie. Het roept de vraag op of een katholieke heiligverklaring nog een brede invloed kan hebben in een tijd waarin religie voor steeds minder Nederlanders een rol speelt.

In het onderzoek Buiten kerk en moskee stelde het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) afgelopen maart dat niet-gelovigen in Nederland in de meerderheid zijn. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) trok die conclusie eind 2018 al. Weinig Nederlanders zullen dus werkelijk geloven in de wonderbaarlijke genezing van de 'ongeneeslijke' huidkanker van een Amerikaanse pater door Titus Brandsma. Door dat 'wonder' wordt de in 1942 vermoorde Brandsma zondag heilig verklaard.

Het levensverhaal van de Nederlandse pater bewijst volgens kerkhistoricus en theoloog Peter Nissen juist dat ook niet-gelovigen zich kunnen spiegelen aan personen die "een voorbeeldig leven" hebben geleid. Brandsma sprak zich voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog fel uit tegen het nationaalsocialisme, kwam op voor joodse docenten en studenten, en riep dag- en weekbladen op om NSB-advertenties te weigeren.

"De waarden waar hij voor stond, zoals persvrijheid, waarheidsvinding en menselijke waardigheid, zijn ook zonder religieuze context herkenbaar voor mensen. Je hoeft maar naar het huidige Rusland en enkele andere landen te kijken om te zien dat die waarden actueler zijn dan ooit", zegt Nissen.

Naast Brandsma worden zondag nog negen anderen heilig verklaard door de Rooms-Katholieke Kerk. Van die negen zijn zeven stichters van kerkelijke orden, vertelt Nissen. "Daar zullen mensen buiten de kerk veel minder mee hebben. Maar dat tekent juist het belang van iemand als Brandsma."

Volgens Anne-Marie Korte, hoogleraar Religie en Gender aan de Universiteit Utrecht, bewandelt Brandsma een "mooie middenweg tussen oude en moderne structuren". Daarmee doelt ze op het oude ritueel van christelijke heiligverklaring en de moderne toepassing van zijn voorbeeld. "Waar Brandsma voor stond, overstijgt het religieuze en het lokale."

Heilig wordt je niet zomaar, maar heel moeilijk is het ook niet

Naar schatting kent alleen de Rooms-Katholieke Kerk al meer dan tienduizend heiligen. Een heiligverklaring is dus geen extreem zeldzame gebeurtenis, maar veel Nederlandse heiligen zijn er niet. Brandsma wordt de vijfde heilig verklaarde Nederlander in de afgelopen honderd jaar. Dat komt volgens Nissen en Korte vooral doordat Nederland nooit een overwegend katholiek land is geweest.

"Nederland is al een relatief klein land, waar ook nog eens veel stromingen naast het katholicisme hebben bestaan. In mediterrane landen is de bevolking altijd al veel katholieker geweest. Daar komen dan ook veel meer heiligen vandaan, die worden voorgedragen door de ordes waar ze zelf deel van uitmaakten", aldus Nissen.

Wat ook opvalt is dat er veel meer mannelijke heiligen zijn dan vrouwelijke. "Bij heiligverklaringen gaat het vooral om mannen met kerkelijke functies", legt Korte uit. "Het kerkelijk systeem is gebaseerd op mannelijke priesters. Langzaam krijgen nu ook vrouwen hogere kerkelijke functies. Maar het duurt nog wel even voordat dat echt gelijk is."

De laatste vrouw uit Nederland die heilig verklaard werd, was Marie Adolphine (Kaatje Dierkx) in 2000. Zij stierf in 1900 een martelaarsdood in China en is volgens Korte een heilige in de klassieke katholieke lijn. "Als je haar vergelijkt met Titus Brandsma, heeft Brandsma veel meer elementen waar ook niet-religieuze mensen zich in kunnen herkennen."

Wanneer is een genezing een wonder?

Een cruciale voorwaarde om heilig verklaard te kunnen worden, is dat de Kerk erkent dat een persoon (na diens dood) een wonder heeft verricht. Vaak betreft dat een genezing van iemand die als ongeneeslijk ziek werd gezien, zoals de Amerikaanse pater die door Brandsma zou zijn genezen.

"De gedachte is soms dat als er geen wetenschappelijke verklaring is, het wel een wonder moet zijn. Er wordt eerst door een medische commissie, waar ook niet-gelovige artsen deel van uitmaken, gecontroleerd of de genezing wetenschappelijk onverklaarbaar is. Geloof en wetenschap worden daarbij ver tegenover elkaar gezet", zegt Korte.

Of er sprake is van een wonder en of dat wonder toegeschreven kan worden aan een specifieke persoon, moet vervolgens worden bekeken door een speciale commissie van het Vaticaan. Dat is daar volgens Korte "erg terughoudend en voorzichtig" mee.

Nissen zegt wonderbaarlijke genezingen "tricky" te vinden. "Er zijn veel genezingen als wonder erkend die later wel medisch verklaard konden worden. Daar zit iets riskants aan. Het grootste wonder is hoe zo'n heilige geleefd heeft, en niet wat die na de dood nog voor wonderbaarlijks heeft gedaan."

Huis-, tuin- en keukenwonderen

Volgens een onderzoek van onderzoeksbureau Motivaction geloofde in 2020 bijna twee op de drie Nederlanders in wonderen. Slechts 6 procent heeft het dan over een wonder in de religieuze betekenis van het woord. Het overgrote deel van de mensen dat in wonderen zegt te geloven, definieert een wonder simpelweg als iets dat wetenschappelijk (nog) niet te verklaren is.

Onder meer katholieken, moslims en niet-gelovigen werden door Motivaction ondervraagd in het onderzoek. Van alle religieuze Nederlanders geloven katholieken opvallend genoeg het minst in wonderen.

Korte deed zelf onderzoek naar hoe mensen wonderen ervaren. Volgens de hoogleraar zegt "de grote middenmoot" (zo'n 65 procent) wel iets bovennatuurlijks te ervaren, maar dat los te zien van kerkelijke instanties en religieuze gemeenschappen. "Het zijn kleine verhalen, bijna huis-, tuin-, en keukenwonderen, maar de betekenis die eraan gegeven wordt heeft een overstijgende betekenis."

Nissen: "Een wonder is voor veel mensen iets wat je doet verwonderen, waar je versteld van staat, wat je begrip te boven gaat. Een modern wonder is wonderbaarlijk, maar niet meer bovennatuurlijk."

Het SCP concludeerde afgelopen maart dat voor de meeste Nederlanders "de zoektocht naar zingeving en zelfverwezenlijking een individuele zaak" is geworden. Het voorbeeld dat personen als Brandsma bij leven stelden, dat door een heiligverklaring extra aandacht krijgt, kan volgens Nissen en Korte mensen helpen bij die zoektocht. Ook degenen die niet in wonderen geloven.