Hoewel de oorlog in Oekraïne nog woedt, en laat zien dat statelijke dreigingen terecht nog steeds met stip op één staan, is het toch tijd voor terrorismenieuws. En wel nieuws over de relatie tussen radicale uitlatingen op sociale media en offline acties, met andere woorden: het offline/online dilemma. Ja, je mag alles zeggen wat je wilt binnen de wet – maar woorden doen ertoe, ze kunnen daden worden. Blaffende honden bijten steeds vaker wél.
Afgelopen week stond in Duitsland de moordenaar van de 20-jarige tankbediende Axel W. uit Idar-Oberstein terecht. In september 2021 vroeg de jonge kassamedewerker aan de 49-jarige klant om zijn mondmasker op te zetten. Mario N. weigerde, kreeg daarom het sixpack bier dat hij wilde kopen niet mee, ging woest naar huis, haalde zijn revolver, kwam terug en schoot Axel neer. Aanvankelijk was het verweer dat de moordenaar dronken was, en zo in de war was door alle coronamaatregelen dat hij die avond ‘doordraaide’. Nu kwam er meer informatie boven tafel. De dader had de maanden daarvoor steeds meer op internet gezocht naar coronanieuws, maar had vooral ook eindeloos gechat met zijn zwager in de Verenigde Staten, een Trump-aanhanger en wapenliefhebber. Mario volgde op Twitter vooral AfD-politici en andere radicaal-rechtse publicisten, en deelde samenzweringstheorieën die in die kringen de ronde deden. Op Telegram vierden aanhangers van de Querdenker bovendien de moord als succes: „Jetzt gehts los!” Duitse wetenschappers van, onder meer, het Center for Monitoring, Analysis, and Strategy bevestigden die dreiging van radicaliserend taalgebruik op Telegram, waar tot de oprichting van ‘tribunalen’ werd opgeroepen, en zelfs tot directe executie van politici die de coronamaatregelen ondersteunden.
Hier vlamde het debat over polarisatie weer op toen NRC onthulde dat de NCTV ook partijen als Denk, PVV en FvD volgde. Toezicht en controle op bevoegdheden van de uitvoerende macht moeten in de democratische rechtsstaat goed geregeld zijn. Dus het is terecht dat die macht onder een vergrootglas wordt gelegd.
Tegelijkertijd: de activiteiten van de NCTV vloeiden voort uit zorgen die in de Kamer zelf werden geuit, en die ook allang door wetenschappers (onder anderen André Krouwel) zijn bevestigd, namelijk dat partijen dikwijls extremer zijn dan hun kiezers en zelf de polarisatie aanzwengelen. Sterker nog, juist en pas als Kamerleden bepaalde begrippen en samenzweringstheorieën of elementen daaruit in het plenum benoemen, neemt de activiteit toe op de socialemediaplatforms, en vandaar naar chatgroepen en zelfs naar offline-activiteiten, zo blijkt uit onderzoek van de Utrecht Data School.
Dat politie, justitie en de diensten zich vervolgens zorgen maken over de vertaling daarvan naar radicale acties, is begrijpelijk. Overigens maken zij zich óók zorgen over de gevolgen van uitlatingen van Kamerleden voor hun eigen veiligheid. Maar natuurlijk gaat de aandacht ook uit naar de invloed die ongrondwettelijke uitlatingen hebben op het publieke debat. Want ook al distantiëren partijen zich onmiddellijk van grensoverschrijdende acties (zie de reacties op het ‘huisbezoek’ dat minister Kaag ontving), de Commissie Rechtsstatelijkheid Verkiezingsprogramma’s stelde in 2017 en 2021 onomstotelijk vast dat sommige partijen de ‘minimumnormen van de rechtsstaat’ met voeten treden. En dat wakkert online én offline radicalisering aan.
Hoe harder de honden blaffen, hoe waarschijnlijker het is dat ze wél gaan bijten. Dat wisten we ook allang uit onderzoek naar samenhang tussen online jihadistische radicalisering en uitreizen naar Syrië. Ook bij corona-radicalisering bleek dit gevaar reëel. En dat online-radicalisering van extreem-rechtse, zeer jonge eenlingen een toenemende dreiging vormt, weten we ook.
Nog één laatste denkstap – en tevens dilemma. Honden mogen blaffen, dat moeten ze zelfs. En muilkorven zijn een ultimum remedium. Maar soms moet het. De vraag is alleen: wie legt die muilkorf aan, hoe, en voor hoe lang? En wie regelt het toezicht op de muilkorvers? Afgelopen week in Duitsland onthulde Der Spiegel dat het aantal rechts-extremisten bij politie, Bundeswehr en veiligheidsdiensten nog veel hoger is dan men dacht. Tussen 2018 en 2021 waren er alleen al 138 ontdekte, ernstige gevallen van rechts-extremisme bij de regionale veiligheidsdiensten. Dat zijn dezelfde diensten die de samenleving juist tegen extremisme moeten beschermen.
In Nederland kennen we deze problematiek niet in die omvang en ernst. Maar uit de Duitse situatie moeten we drie inzichten meenemen: 1) Recente aanslagen werden door radicale uitlatingen en samenzweringstheorieën van legale partijen gevoed. 2) De diensten die ons tegen die vorm van radicalisering moeten beschermen, moeten polarisatie en radicalisering dus kunnen monitoren, ook van politici en partijen. Maar 3) is de juridische grondslag daarvan goed geregeld? Wie houdt toezicht op die diensten – en beschermt ze daarmee ook tegen zichzelf, en tegen conjuncturele ophef in de samenleving? Waakhond NRC doet z’n best. Maar eigenlijk hadden we daar iets anders voor bedacht, u raadt het al: de Tweede Kamer.
Beatrice de Graaf is hoogleraar geschiedenis van de internationale betrekkingen in Utrecht.