Wat gebeurde er met de vermoorde journalist en zijn gids? Over illegale visserij en drugshandel in de Amazone

Dom Phillips (57), kaki broek, teenslippers, zit op een stapeltje planken aan de oever van de rivier de Itaquai in de Braziliaanse Amazone. Geconcentreerd luistert hij naar de man naast hem.

Degene die lachend naast Phillips zit op de foto, is Caboco, bij traditionele bewoners van het gebied berucht om zijn illegale visactiviteiten in hun territorium. Dom Phillips, journalist voor onder meer The Guardian, is in de Javarivallei voor een boek over de bedreigingen van de Amazone. Het boek moet How to Save the Amazon gaan heten. Phillips is ernaartoe afgereisd om de illegale visserij te onderzoeken, een van de grote bedreigingen voor het tropisch regenwoud, naast landroof, drugshandel, houtkap, veeteelt en mijnbouw.

Een kans om zijn boek te publiceren heeft hij nooit gekregen. Twee dagen nadat de foto werd genomen, zijn de journalist en diens gids, Bruno Pereira, vermoord op de Itaquai. Verschillende verdachten zitten vast. Ze maken deel uit van dezelfde groep illegale vissers als Caboco.

De foto, een van de laatste die van Phillips is genomen, was bijna verloren gegaan. Vier maanden na de moord hebben collega’s van Bruno Pereira, samen met een journalist van het Braziliaanse TV Globo, een van zijn mobiele telefoons teruggevonden onder een hoop modder en takken. Op die telefoon stond deze afbeelding.

Het beeldmateriaal van de telefoon werd gedeeld met de politie en met zestien media die samenwerken in het ‘Bruno en Dom Project’, dat het onderzoek van Dom Phillips voortzet. NRC maakt deel uit van het project, dat wordt geleid door het internationaal onderzoekscollectief Forbidden Stories. Afgelopen jaar deden ruim vijftig journalisten onderzoek naar landroof, de relatie tussen veeteelt en ontbossing, mijnbouw en illegale visserij in de Amazone, stuk voor stuk onderwerpen waar Dom Phillips onderzoek naar deed.

De Britse journalist Dom Phillips (Bebington, 1964) woonde de laatste vijftien jaar van zijn leven in Brazilië. Hij schreef over geweld in de sloppenwijken van Rio de Janeiro, en raakte steeds meer geïnteresseerd in het milieu en ontbossing. Hij publiceerde over klimaatverandering, de vervuilende winning van ijzererts in de Amazone, en over inheemse volkeren. Bruno Pereira (Recife, 1980) was een expert in inheemse culturen en zette zich in om die manier van leven te beschermen.

De journalist en zijn gids ontmoetten elkaar in de Javarivallei in 2018. Op dat moment werkte Pereira voor de Braziliaanse overheidsdienst Funai, die inheemse volkeren beschermt. Hij was contactpersoon voor een geïsoleerde stam die net in aanraking was gekomen met de buitenwereld. De Javarivallei, een gebied ter grootte van Oostenrijk op de grens met Colombia en Peru, telt de hoogste concentratie inheemse volkeren in heel Brazilië.

In een artikel voor The Guardian beschreef Dom Phillips in augustus 2018 de bedreigingen voor deze geïsoleerde stammen. De spanningen namen toe, schreef hij. „Zwaar vervuilende goudmijnbouwschepen die over de rivieren vanuit het oosten komen, veeboeren die vanuit het zuiden oprukken, en commerciële vissersbendes die tot het hart van het gebied doordringen.”

Phillips besloot in 2022 terug te keren naar de vallei en vroeg Pereira hem te vergezellen. De twee waren bevriend gebleven na hun eerste reis samen in 2018. In de tussentijd, in januari 2019, was de rechts-populistische president Jair Bolsonaro aan de macht gekomen.

Die versoepelde milieuwetten en schroefde de budgetten terug voor milieubescherming en ondersteuning aan inheemsen. Onder deze president nam het geweld tegen oorspronkelijke bewoners van de Amazone toe, de greep van drugssyndicaten op het gebied groeide.

Toen Pereira en Phillips elkaar in 2022 weer troffen, had Pereira zijn werk bij de Braziliaanse overheid opgezegd. Bolsonaro had een directeur benoemd die nauwe banden onderhield met de landbouwlobby. Pereira besloot in 2022 een inspectieteam op te zetten binnen Univaja, een organisatie van inheemsen in de regio. Het team verzamelt bewijzen van verwoesting van bos en land, voornamelijk door illegale visserij, en deelt die met politie en andere overheidsinstanties. Het waren leden van dit team die Pereira’s telefoon na zijn dood vonden.

Traditionele gemeenschappen in Brazilië proberen in toenemende mate zelf hun territoria te beschermen. Met eigen patrouilles, drones en gps-trackers proberen ze indringers en stropers tegen te houden, omdat de overheid hun bescherming nalaat. De Amazone is zo uitgestrekt dat de Braziliaanse staat in grote delen nauwelijks aanwezig is. Traditionele volkeren zijn goede beschermers van het Amazonewoud en kennen het gebied vaak beter dan politie of boswachters.

Volgens de Braziliaanse federale politie is het geweld door milieucriminelen de afgelopen jaren toegenomen. De handel in illegaal hout, goud of vis is beter georganiseerd en meer verweven geraakt met drugshandel.

In de Javarivallei geldt illegale visserij als een van de belangrijkste bedreigingen voor de inheemse bewoners. Vis vormt een cruciaal onderdeel van het dieet van Amazonevolken, maar is steeds moeilijker te vinden vanwege overbevissing. Vissen in inheems gebied is verboden voor iedereen, behalve voor de oorspronkelijke bewoners.

Tegelijkertijd zijn vissersbendes in de vallei actief. Ze jagen op de pirarucu, een van de grootste zoetwatervissen ter wereld, die wel tweehonderd kilo kan wegen en drie meter lang wordt. De reuzevis is populair in diverse Zuid-Amerikaanse keukens, toprestaurants hebben hem als ceviche op het menu staan. Maar de vis wordt met uitsterven bedreigd. De financiële belangen zijn groot: kapitaalkrachtige en zwaargewapende criminele organisaties financieren de illegale visserij in de Javari, concludeerde een Braziliaanse parlementaire onderzoekscommissie die werd ingesteld na de moord op Phillips en Pereira.

Pereira was meermaals bedreigd door vissersbendes, blijkt uit documenten in handen van de Braziliaanse krant O Globo. Hij droeg een wapen als hij op patrouille ging. In september 2019 was Maxciel Pereira dos Santos, zijn collega bij overheidsdienst Funai, vermoord – waarschijnlijk als wraak voor de inbeslagname van vlees, vis en gereedschap voor de illegale jacht en visserij. De moord werd nooit opgelost.

Het geweld in de vallei nam toe nadat Bolsonaro aan de macht was gekomen. Tussen november 2018 en november 2019 werd de inspectiepost van de overheid, bij de toegang tot het inheemse land, acht keer beschoten. Volgens overheidsdienst Funai zaten illegale jagers en vissers achter de beschietingen.

In april 2022, twee maanden voor de moord op Phillips en Pereira, schreef de inheemse organisatie Univaja meerdere brieven aan verschillende overheidsinstanties om te waarschuwen voor de lokale visser Amarildo da Costa Oliveira, bekend als ‘Pelado’ (de Kale). In de brieven, ingezien door NRC, beschrijft Univaja gedetailleerd hoe Pelado en zijn team ’s nachts met kano’s het inheemse gebied in varen om te gaan vissen. Volgens de organisatie was Pelado mogelijk betrokken bij de beschietingen van de inspectiepost, en had hij ook een post van de milieupolitie meermaals beschoten.

The Guardian zocht na de moord familieleden van Pelado op. Zij vertellen dat hij wekenlange illegale visexpedities leidde. Zijn team bestond uit een handvol gewapende mannen die duizenden kilo’s pirarucu en rivierschildpad in hun houten boten laadden. „Pelado wilde de baas zijn. Hij wilde heersen over het gebied”, vertelt zijn oom Raimundo Bento da Costa aan The Guardian. Pelado had Bruno Pereira meermaals bedreigd. In juni 2022 zouden de wegen van Pelado en journalist Dom Phillips elkaar voor het eerst kruisen.

Bruno Pereira en Dom Phillips verlaten op 2 juni 2022 Atalaia do Norte, een kleine stad die geldt als de toegang tot het Javarireservaat. Ze varen mee met een patrouille van de inheemse organisatie Univaja, de Itaquai op. Twee dagen later komen ze Pelado tegen, blijkt uit de tenlastelegging die justitie later opstelde, ingezien door NRC. De patrouille probeert te voorkomen dat Pelado inheems land betreedt, waarop hij en twee andere vissers hun geweren dreigend de lucht in steken.

De volgende dag, 5 juni, varen Phillips en Pereira vroeg in de ochtend terug in de richting van Atalaia do Norte. Om zeven uur treffen de twee Pelado opnieuw en nemen foto’s van zijn rode boot, blijkt uit de aanklacht. Pelado ziet dat als een dreigement en roept versterking op van twee vissers. Zij zetten de achtervolging in en schieten meermaals van achteren op Phillips en Pereira. De laatste schiet terug. Kogels vliegen in het rond, Phillips en Pereira worden dodelijk getroffen. De vissers gooien hun lichamen vervolgens in de rivier. Later zullen ze terugkomen om de slachtoffers te verbranden. Omdat dit niet goed lukt, zo verklaren twee verdachten, gebruiken zij later een bijl om de lichamen in stukken te hakken. Die begraven ze. Deskundigen ondersteunen dit verhaal in het sectierapport.

Terwijl de politie in de dagen na de moorden een grootscheepse speurtocht begint, schuift president Bolsonaro de schuld op de vermisten. Zij waren op „een onverstandig avontuur”. De lichamen van Pereira en Phillips worden tien dagen na de dubbele moord gevonden, nadat twee vissers schuld hebben bekend en de politie naar de begraafplek hebben geleid. Pelado en twee andere vissers zitten nu vast. Pelado verklaart later tegenover de onderzoeksrechter dat hij schoot uit zelfverdediging en dat dit hem spijt.

Volgens het Openbaar Ministerie werkten de verdachten in opdracht van ene Ruben Dario da Silva Villar, bijgenaamd ‘Colômbia’. Hij leverde de wapens en had Pelado kort voor de moord nog gebeld, aldus de politie. Colômbia zit vast en ontkent elke betrokkenheid. Hij zegt dat hij met Pelado enkel een „zakelijke relatie” had.

De openbaar aanklager beschrijft Colômbia als leider van de georganiseerde misdaad in de Javarivallei, blijkt uit stukken van het OM die NRC inzag. Pelado werkt volgens de aanklager onder Colômbia. En Caboco, die met Dom Phillips werd gefotografeerd twee dagen voor de moord, zou weer onder Pelado werken.

„Het lijdt geen twijfel dat de moorden op Bruno en Dom onderdeel zijn van een veel grotere criminele context”, concludeerde vorig jaar november een Braziliaanse parlementaire onderzoekscommissie, aangesteld om de moorden te onderzoeken. „Het is duidelijk dat er groepen bestaan die de visserij gebruiken om geld wit te wassen en drugs te smokkelen.”

De Javarivallei ligt dicht bij drugsroutes die de twee belangrijkste cocaïneproducenten ter wereld – Colombia en Peru – verbinden met Brazilië, ’s werelds tweede afzetmarkt voor cocaïne en een belangrijke doorvoerhaven voor Europa.

Forbidden Stories kreeg een document in handen van de Braziliaanse milieu-autoriteit Ibama waarin misdaadleider Colômbia in verband wordt gebracht met drugshandel. „Drugsbazen financieren illegale activiteiten (jagen, vissen, mijnbouw, houtkap) door motoren, brandstof en gereedschap te leveren, en bieden bescherming aan mensen die zich hiermee bezighouden”, schrijven de handhavers. „Een man die bekendstaat als Colômbia zou de verkoop van illegale vis en drugshandel [rondom São Gabriel, een stadje in de Javarivallei] in handen hebben.”

Hoe het precies zit met de banden tussen de drugshandel, de illegale visserij en de moorden moet nog blijken. Het politieonderzoek naar Colômbia loopt nog.

In Atalaia do Norte, de Amazonestad waar Phillips en Pereira naar onderweg waren, is begin dit jaar een nieuwe, drijvende politiepost geopend. „Nieuw tijdperk”, staat in gouden letters op de romp van de boot. Sinds president Lula da Silva afgelopen januari aan de macht kwam, zijn extra politie, milieucontroleurs en het leger naar de Amazone gestuurd om de criminaliteit de kop in te drukken en de wereld te bewijzen dat in Brazilië een nieuw tijdperk is aangebroken.

Toch is de situatie volgens bewoners van de vallei niet verbeterd. „Ik zou graag vertellen dat alles nu goed gaat”, zegt Orlando Possuelo, leider van de patrouille van Univaja, tegen The Guardian. „Maar de realiteit is dat er niets is veranderd.”

Afgelopen oktober hebben drie huurmoordenaars geprobeerd Possuelo te vermoorden. „Normaal gesproken ben ik best relaxed over dit soort gevaren”, zegt hij tegen de Britse krant. „Maar er zijn dagen dat ik wakker word en het gevoel heb dat ik achtervolgd word.”