Triomf BBB maakt doorregeren voor de coalitie niet makkelijker

• Guus Dietvorst

  Politiek redacteur

Na de eerste exitpoll, die van Noord-Holland, was het ongeloof al te zien op het gezicht van BBB-leider Caroline van der Plas. "Nooit verwacht", klonk het. Twintig minuten later, na de poll van Overijssel, was het ongeloof groter geworden. "Wat gebeurt hier? Onbeschrijflijk." En na de poll van Noord-Brabant: "De trein in Den Haag dendert maar door, maar wij stoppen die trein."

Of dat gebeurt moet blijken, maar zeker is dat 'Den Haag' deelt in het ongeloof na de gigantische overwinning van BBB. Voor de coalitiepartijen is dit een klap; ze staan op verlies en deze uitslag maakt (door)regeren er niet eenvoudiger op.

In de Eerste Kamer wordt het voor de regeringscoalitie moeilijker om meerderheden te vinden. VVD, CDA, D66 en ChristenUnie lijken samen van 32 naar 24 zetels te gaan, terwijl er voor een meerderheid 38 nodig zijn. Dat maakt beleid door de senaat loodsen complexer.

Premier Rutte heeft in al zijn kabinetten te maken gehad met minderheden in de senaat. En als daarbij iets is gebleken, is het dat de VVD-voorman daar lenig genoeg voor is. Theoretisch zijn er nu ook nog meerderheden te vinden, maar het is de vraag of het kabinet daarmee recht doet aan de verkiezingsuitslag.

Als de prognose uitkomt, kan de coalitie in de senaat 'over links' met de 15 zetels van de gezamenlijke GroenLinks/PvdA-fractie of 'over rechts' met de 15 zetels van BBB (hoewel die partij niet op alles rechts te noemen is). Deze twee uitersten denken heel anders over grote vraagstukken, zoals stikstof, asiel en klimaat. GroenLinks/PvdA zegt bijvoorbeeld dat het klimaatbeleid ambitieuzer moet, BBB wil juist vertragen.

Maar het spannendste onderwerp is stikstof. Onvrede over het voorgenomen kabinetsbeleid is de motor achter het succes van BBB. De stikstofwet moet nog worden aangenomen. In de senaat kan dat 'over links', maar kan een coalitie die zo heeft verloren aan BBB dat wel maken? Van der Plas is er duidelijk over: ze zou het "schandalig" vinden. "Ze moeten met ons onderhandelen", gaf ze te kennen. Iets waar coalitiepartner D66 niks in ziet.

Wat stikstof extra complex maakt, is dat de provincies een grote rol krijgen in het uitvoeren van het beleid om de uitstoot terug te dringen. Provincies waar BBB (veruit) de grootste is en waar de partij misschien wel meebestuurt.

Het is niet te verwachten dat provinciale BBB'ers op het gebied van stikstof zullen meewerken. Maar stikstofminister Christianne van der Wal (VVD) wees er in haar reactie gisteravond al direct op dat het land alleen van het slot af kan door de stikstofuitstoot terug te dringen. "Als je ruimte wil creëren voor bijvoorbeeld nieuwe woningen, dan moet je die kraan dichtdraaien."

Of en waar BBB gaat meebesturen, wordt de komende tijd duidelijk in de coalitieonderhandelingen per provincie. Op het moment van schrijven lijkt de partij in elf provincies de grootste te worden, dus het is moeilijk voorstelbaar dat de nieuwkomer nergens gaat besturen.

Daarbij moet nog wel blijken in hoeverre BBB de rust en stabiliteit kan bewaren. De partij is nieuw, de tientallen BBB-Statenleden zijn nieuw. Het zou niet de eerste partij zijn die schade oploopt door interne strubbelingen na een raketachtige entree in de politiek. Denk aan de LPF en FvD. Overigens heeft de partij hierop wel proberen te anticiperen; BBB is lang bezig geweest met het klaarstomen van de kandidaten.

Ondertussen rijzen er steeds meer vragen over de interne stabiliteit van de coalitie. VVD-leider Rutte probeert het klein te houden. Hij sprak gisteren over "niet de winst die we wilden", maar zei niet te vrezen voor de toekomst van de coalitie. "Omdat het partijen zijn die verantwoordelijkheid kunnen nemen."

Maar kan coalitiepartner CDA dat nog wel, nadat de partij bijna is gehalveerd? "Een aardverschuiving van formaat, een buitengewoon bittere pil", zei partijleider Wopke Hoekstra gisteren. Dat het CDA in zwaar weer zit, en verder bij zichzelf te rade moet, draagt op zijn zachtst gezegd niet bij aan de rust. Het is de vraag of de partij nog wel verder wil/kan na zo'n afstraffing.

Stikstof is een moeilijk thema, maar er spelen meer problemen, die ook bijdragen aan de druk op de coalitie. Neem asiel en klimaat. VVD en CDA kunnen als het moet op die onderwerpen best door een deur met BBB in de Eerste Kamer, maar dat geldt niet voor de ChristenUnie en D66. Die partijen zien meer in het 'over links gaan'. Dit verschil kan tot spanning gaan leiden.

De druk neemt toe, maar toch is het de vraag of de coalitie direct uit elkaar valt. Dat betekent namelijk nieuwe Tweede Kamerverkiezingen en daarbij heeft geen van de coalitiepartijen op dit moment electoraal iets te winnen. Alle vier de partijen staan op verlies, terwijl BBB duidelijk momentum heeft.

De leider van die partij ziet dat ook, en zou het wel weten als ze de coalitie was. "Hoe kan je door blijven regeren als je zo weinig draagvlak hebt?" Van der Plas noemt de situatie van de coalitie "penibel" en zou best nieuwe verkiezingen willen. Naar eigen zeggen had ze tot nu nog niet de ambitie om premier te worden, maar gaat ze daar toch maar eens over nadenken. "Ja, wat als..."