Kunnen we de aarde kunstmatig afkoelen door een deel van het zonlicht te blokkeren? Sommige wetenschappers doen onderzoek naar technologieën daarvoor, maar voor anderen is alleen al het bestuderen van zulke ingrepen onbespreekbaar. "Dit is een compleet nieuwe stap richting God spelen."
Met een enorme knal barstte in 1991 de Filipijnse vulkaan Pinatubo uit. Een gigantische aswolk bracht zwaveldeeltjes in de atmosfeer, tot een hoogte van wel 50 kilometer. De deeltjes verspreidden zich over de aarde en blokkeerden daar een deel van het zonlicht. Daardoor koelde de aarde het volgende jaar ruim 0,5 graden af.
Ruim dertig jaar later liet de Amerikaanse start-up Make Sunsets boven Mexico een ballon met een paar gram zwaveldioxide op. Die moest de atmosfeer bereiken en daar vervolgens knappen. De zwaveldeeltjes in de ballon zouden op hele kleine schaal die van de vulkaan nabootsen en zo de aarde een klein beetje afkoelen.
Toen in december nieuws over het experiment naar buiten kwam, spraken wetenschappers al snel en luidruchtig hun afkeuring uit. Volgens experts weten we nog veel te weinig over zulke technologieën om ze daadwerkelijk in te zetten. Het was al helemaal een gotspe dat de start-up mensen liet betalen om hun klimaatimpact te compenseren met zo'n ballon. Mexico ging direct over tot een verbod op experimenten met solar radiation modification (SRM), zoals deze techniek ook wel wordt genoemd.
Toch lijkt het idee van Make Sunsets langzaamaan terrein te winnen. De aarde stevent af op 2,4 tot 2,6 graden opwarming in 2100. Dat is een veel grotere temperatuurstijging dan de 1,5 graden die als ambitie is afgesproken in het Parijsakkoord en wordt gezien als een veilige grens.
Sommige wetenschappers doen daarom onderzoek naar technologieën die de aarde kunstmatig zouden kunnen afkoelen. We zouden zulke technieken als noodmaatregel kunnen inzetten als het niet lukt om onze uitstoot terug te dringen en de opwarming van de aarde af te remmen.
'Gevaarlijke technologieën voor systeem aarde'
Wetenschappers hebben verschillende methodes verkend om de zon een beetje te 'dimmen' en zo de aarde af te koelen. Naast het gebruik van zwaveldeeltjes in de atmosfeer is het verhelderen van laaghangende wolken met zeezout een kandidaat. De wolken zouden dan meer zonlicht terug de ruimte in kaatsen. Daardoor blijft er minder zonnewarmte bij de aardbol hangen.
Het gebruik van zulke technologieën zou zeer ingrijpend zijn en we weten nog heel weinig over de mogelijk gevaarlijke gevolgen. Dat stond vorige maand in een rapport van het VN-milieuprogramma met een overzicht van de wetenschappelijke kennis over SRM.
Veel wetenschappers vinden het sowieso riskant om kennis over dit soort technologieën op te bouwen. "Dit zijn gevaarlijke technologieën voor het systeem aarde", zegt Frank Biermann, hoogleraar mondiaal duurzaamheidsbeleid aan de Universiteit Utrecht. "Die mag je alleen ontwikkelen als je zeker weet wat je ermee doet en wie dat controleert."
Vorig jaar was Biermann een van de initiatiefnemers achter een open brief. Daarin pleiten hij en zijn medestanders ervoor SRM-experimenten in de buitenlucht helemaal te verbieden. Overheden zouden de ontwikkeling van zulke technologie ook niet moeten steunen en er moeten internationale afspraken komen om de inzet hiervan tegen te gaan. Dat vinden de meer dan 430 wetenschappers die de brief inmiddels hebben ondertekend.
Milieuorganisaties en klimaatactivisten vrezen dat SRM-onderzoek afleidt van het echte werk: het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen. "Er is een grote waarschijnlijkheid dat de ontwikkeling van deze technologie tot een vertraging van het klimaatbeleid leidt", denkt ook Biermann. Hij vreest dat de olie- en gasindustrie brood zal zien in het kunstmatig afkoelen van de aarde. Het zou een excuus kunnen zijn om nog decennialang door te gaan met het verkopen van CO2-uitstotende brandstoffen.
'Voelt als een nederlaag'
Heleen de Coninck was een van de negen wetenschappers die meeschreven aan het VN-rapport over maatregelen om zonnestraling te blokkeren. De hoogleraar innovatie en klimaatbeleid aan de TU Eindhoven twijfelt aan het nut van onderzoek daarnaar.
"Natuurlijk denk ik dat het beter is om dingen wel te weten dan niet. Maar tegelijkertijd hebben we bij dit onderwerp ook de volle macht van de wetenschap nodig om het échte vraagstuk op te lossen: hoe voorkomen we klimaatverandering zo veel mogelijk? En hoe gaan we ermee om? Als slimme, competente mensen hun tijd in SRM steken, denk ik: dat had je ook ergens anders in kunnen steken."
Persoonlijk vindt De Coninck het eigenlijk vreselijk dat er over het blokkeren van zonnestraling wordt gediscussieerd en nagedacht. "Het is echt een compleet nieuwe stap richting God spelen", zegt De Coninck. "Het voelt als een soort nederlaag. Dat het niet lukt om over onze schaduw heen te springen en het klimaatprobleem écht aan te pakken."
Er is ook een risico dat de inzet van SRM-technologie onvermijdelijk wordt als wetenschappers hier steeds meer onderzoek naar doen, zegt De Coninck. Met nieuwe kennis komen er ook nieuwe geldstromen en krijgt het onderwerp meer aandacht in de rapporten van VN-klimaatpanel IPCC. Die zijn weer een belangrijke bron voor het klimaatbeleid van regeringen.
De Coninck verwijst naar technieken die eerder zeer controversieel waren en snel ingeburgerd raakten. Dat geldt voor bijvoorbeeld CO2 uit de lucht verwijderen, waar veel bedrijven en onderzoekers nu hard aan werken. Omdat we onze uitstoot niet snel genoeg hebben teruggedrongen, is de inzet van zulke technologie volgens het IPCC steeds belangrijker geworden. Anders wordt het haast onmogelijk om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 graden.
'Kritische vragen stellen en antwoorden vinden'
"Het is heel belangrijk dat met SRM niet hetzelfde gebeurt", zegt Iris de Vries, klimaatwetenschapper aan de Zwitserse universiteit ETH Zürich. "We moeten het niet als essentieel onderdeel van klimaatbeleid gaan behandelen, want dat is het gewoon niet."
De Vries doet onderzoek naar de weerkaatsing van zonlicht met zwaveldeeltjes. Die zouden door een speciaal vliegtuig worden uitgestrooid in de atmosfeer. Maar ze is absoluut geen voorstander van de inzet van de technologie, die nog ver verwijderd is van praktijktests of grootschalige toepassing.
Sterker nog: De Vries vindt het een goed idee om internationaal af te spreken dat geen enkel land de technologie voorlopig mag inzetten. Alleen met internationale overeenstemming en als "laatste redmiddel" zou SRM uiteindelijk een optie kunnen zijn, zegt de onderzoeker.
Ondertussen moeten we volgens haar wél meer te weten komen over de mogelijkheden van SRM. Daarom schreef De Vries met collega's een eigen open brief. Daarin stellen ze dat het verwerpen van zulk onderzoek óók risico's met zich meebrengt. De wetenschappers vrezen dat landen of bedrijven de technologie straks toch gaan inzetten, terwijl we er nog te weinig over weten.
Ze hoopt dat er juist breder wetenschappelijk onderzoek komt. Zodat onderzoekers niet alleen nadenken over de natuurkundige kant, maar dat er ook een maatschappelijke en ethische discussie op gang komt. "Het is helemaal niet verkeerd dat mensen heel sceptisch over dit onderwerp zijn", zegt De Vries. "Maar in mijn optiek moeten we omgaan met die scepsis door kritische vragen te stellen en daar antwoorden op te vinden."
Eerst internationale afspraken
De verschillende SRM-technieken worden nu te vaak op één hoop gegooid, vindt Behnam Taebi, hoogleraar klimaatethiek aan de TU Delft en ondertekenaar van de brief van De Vries. "Het aanpassen van wolken en het nabootsen van vulkanen zijn twee compleet verschillende technologieën met verschillende gevolgen. Maar die kennen we onvoldoende."
Hij stelt voorop dat er internationale afspraken over de eventuele inzet van SRM gemaakt moeten worden. "Daar moeten we nu al werk van maken. In een steeds ingewikkelder wordende wereldpolitiek zal dat niet makkelijk zijn, maar dat betekent niet dat het niet moet gebeuren."