Seksueel misbruik kan jarenlang doorgaan zonder dat iemand ingrijpt. Het kabinet wil dat omstanders misbruik beter gaan herkennen en leren hoe ze slachtoffers kunnen steunen. "Maar niet iedereen wil, of kan, onder ogen zien dat misbruik daadwerkelijk plaatsvindt", zegt Iva Bicanic, directeur van Centrum Seksueel Geweld en klinisch psycholoog.
Waarom duurt het soms zo lang voordat omstanders seksueel misbruik herkennen, bijvoorbeeld op de werkvloer?
Bicanic: "Mensen hebben hun eigen afweer tegen seksueel misbruik. Niet iedereen wil, of kan, onder ogen zien dat het daadwerkelijk plaatsvindt. Soms spelen eigen misbruiktrauma's ook een rol."
"Als je het misbruik wel herkent, betekent dat ook dat je iets moet doen. En dat is spannend. Net als slachtoffers vragen omstanders zichzelf af wat de gevolgen van hun ingrijpen zullen zijn. Wat staat er voor hen op het spel?"
"We zouden meer onderzoek moeten doen naar de afwegingen van omstanders om niets te doen. Maar duidelijk is dat niet iedereen zich opgewassen voelt tegen de dader. Ook kunnen ze emotioneel afhankelijk of financieel afhankelijk zijn van diegene."
Wat wordt er bedoeld met 'omstanders'?
Hebben omstanders wel een verantwoordelijkheid?
"Filosoof en auteur Susan Brison, die ook slachtoffer is van een verkrachting, beschreef het heel goed in haar boek Aftermath: 'Er zijn niet alleen woorden nodig om onze verhalen te vertellen. Er is ook een publiek nodig met de wil en de kunde om ernaar te luisteren."'
"Uiteindelijk krijgt bijna iedereen direct of indirect te maken met seksueel misbruik. Het is geen individueel probleem van een slachtoffer en een pleger; het is een maatschappelijk probleem. Er is altijd een omstander."
"Ik vergelijk de betrokkenen ook weleens met de drie wijze aapjes. Het aapje met de handen voor de mond staat voor het slachtoffer dat het moeilijk vindt om te spreken. Het tweede aapje, met de handen voor de ogen, staat voor de dader die zijn eigen daden niet onder ogen wil zien. Het aapje met de handen voor de oren staat voor de omstander die het vreselijke niet wil horen."
Vroeger sprak ik best wel streng over omstanders. Ik verweet hen dat ze hun kop in het zand staken.
"Zoals ik wel vaker zeg, zijn we zelf het grootste probleem van seksueel misbruik. We willen niet weten dat het plaatsvindt. Denk je eens in wat dat doet met slachtoffers en met daders. En reflecteer eens op je eigen afwerende reactie: waar komt die vandaan?"
"Dierbaren van slachtoffers kunnen een positieve rol spelen bij de verwerking van het misbruik, blijkt uit onderzoek. Aan de erkenning van de mensen van wie ze houden hechten ze namelijk de meeste waarde."
Hoe is het voor omstanders eigenlijk om te horen dat een bekende is misbruikt?
"Omstanders ervaren vaak heel heftige emoties als ze geconfronteerd worden met misbruikverhalen. Afschuw, machteloosheid, angst, schrik, verdriet en walging. Maar ook ongeloof en onbegrip. Mensen kunnen zich simpelweg niet voorstellen dat andere mensen elkaar dit aandoen."
"Ze hebben echt tijd nodig om te verwerken wat ze te horen hebben gekregen. Al helemaal als de pleger een vriendelijke of bekende persoon is. Misbruik is een geheim en gebeurt per definitie in stilte. Het is geen wonder dat mensen zich afvragen hoe het mogelijk is dat het zo veel mensen treft, terwijl ze zelf van niets weten."
Wees geduldig, want de verwerking kost tijd.
"De eerste schok van mensen die het verhaal aanhoren is een heel logische reflex. Wie het vervolgens op zich laat inwerken, gaat vaak anders naar de wereld kijken. Niet meer zo onbevangen. Ze vragen zich af wie ze nog wel kunnen vertrouwen."
"Ik kan wel begrijpen waarom omstanders liever wegkijken. Maar ik wil ze ook wijzen op de pijn van slachtoffers, die niet gehoord en gezien worden."
"Vroeger sprak ik best wel streng over omstanders die deden of ze het niet zagen. Ik verweet hen dat ze hun kop in het zand staken en aan victimblaming deden. Ik zeg nog steeds dat het schadelijk is, maar inmiddels begrijp ik hun emoties en reacties beter."
Hoe kunnen omstanders het best reageren als iemand hen in vertrouwen neemt over seksueel misbruik?
"Door je echt te verplaatsen in de ander kun je ook voelen waar diegene behoefte aan heeft. Bedenk eens wat er voor het slachtoffer op het spel staat. Verder geldt: blijf kalm en luister."
"Dat klinkt makkelijker dan het is. Je voelt er zelf misschien ook van alles bij, zoals boosheid en machteloosheid. Dat zijn normale gevoelens, maar probeer de ander daar niet mee lastig te vallen. Het gaat niet om jou. Laat je dierbare zelf bepalen wat hij of zij wil delen. En zoek zelf ook iemand met wie je kunt praten."
"Misschien ben je als toehoorder nieuwsgierig naar de details, ook om het beter te begrijpen. Maar probeer daar niet naar te vragen. Vraag liever: 'Hoe was dat voor jou en hoe heeft het je leven beïnvloed?'"
"Ook fijn om te zeggen is: 'Ik ben er voor je. Ik geloof je.' Of als je even niks kunt zeggen: 'Ik kom er later op terug.' En doe dat dan ook. Verder is praktische hulp ook altijd goed - een potje koken, de kinderen van school halen, of meegaan naar de politie."
"Wees geduldig, want de verwerking kost tijd. Daarbij is het ook belangrijk om de grenzen van een ander te respecteren. Je hebt misschien behoefte om die ander een knuffel te geven, maar wil de ander dat ook? Check het even. En laat diegene zelf kiezen of hij of zij bijvoorbeeld naar de politie gaat of niet. Je kunt ook voorstellen om het Centrum Seksueel Geweld te vragen om mee te denken."