NU+ | Hoe moderne techniek het lot van een bommenwerper bezegelde

Gloednieuw is het toestel waarmee de zeven mannen (allen in de twintig of begin dertig) op 12 juni 1943 opstijgen. Het is 23.00 uur lokale tijd op vliegbasis Wyton, in Cambridgeshire. De Avro Lancaster komt los van de grond, het landingsgestel klapt in en de missie is begonnen. Het is een gevaarlijke nachtelijke operatie, richting het industriële hart van Duitsland. Bochum is het doel. Maar de bemanning doet het niet voor het eerst. Piloot Eric Tilbury werd meermaals onderscheiden en vloog al tientallen missies richting nazi-Duitsland.

Dat is al een prestatie op zich. De overlevingskansen voor de bemanning van bommenwerpers zijn summier. Niet in de moderne viermotorige Lancaster waarmee die avond wordt gevlogen, maar zeker niet in de primitievere toestellen waarmee Tilbury in de eerste oorlogsjaren op pad ging. Bovendien was dat vaak overdag, dus vol in het zicht van de vijand.

De ervaring van de crew betekent dat ze ook belangrijkere taken krijgen. Hun eenheid, 83 Squadron, geldt als Pathfinder-squadron. Deze toestellen hebben de taak om het doel te vinden en zichtbaar te maken voor anderen. Dat gebeurt met op het eerste gezicht vriendelijk ogende fakkels, maar ook met bommen. Zo hebben Tilbury en zijn mannen een 1.800 kilo zware 'cookie' bij zich. Een bom die is bedacht om een zo groot mogelijke brand te stichten, met naast springstof ook benzeen en fosfor.

De crew weet wat ze gaan aanrichten in Bochum, maar het past binnen de rauwe oorlogsrealiteit. Zware tapijtbombardementen op steden zijn voor de Britten op dat moment de enige manier om de oorlog op grote schaal naar Duitsland te brengen. En de Pathfinders spelen hierin een cruciale rol. Mits ze Bochum weten te lokaliseren en voldoende verlichten met fakkels en brand, kan de achtervolgende vloot van honderden bommenwerpers de Duitse stad ook makkelijk vinden. Die gooien hun bommen er dan bovenop.

De taak van de Pathfinders is niet makkelijk. Navigeren in een vliegtuig is al vakwerk, zeker in het donker. Steden zijn lastig te zien in de nacht, want alle Nederlanders is opgedragen om hun ramen te verduisteren.

Bij volle maan wordt het makkelijker en zijn bepaalde kernmerken, zoals de loop van de IJsselmeerkust, een goed richtpunt. Met een route over water ontlopen de Britse vliegtuigen bovendien een paar Flak-batterijen, het beruchte Duitse luchtafweergeschut, en die gevaarlijke zoeklichten.

De Tweede Wereldoorlog is een technologische strijd, die ook in de lucht wordt gevoerd. Sowieso is de zware Lancaster zelf tijdens de oorlog ontwikkeld. Ook is er moderne apparatuur aan boord die het navigeren makkelijker maakt. Het heeft typisch militaire namen als 'Gee', dat werkt met afstandbepaling op basis van radiosignalen en 'Oboe', waarmee de bommenwerpers naar een doel worden geleid op basis van twee verschillende radarstations.

De Britten gebruiken op dat moment ook al H2S, een radarsysteem in het vliegtuig zelf waarop het terrein beneden feilloos in beeld komt. Of de ED603 daarmee ook is uitgerust, is onduidelijk, maar andere Pathfinders zijn dat zeker wel.

Bochum wordt dus gevonden door Tilbury en zijn mannen, net als door zeker vijfhonderd andere bommenwerpers. Op de grond vallen honderden doden. De Britten laten de stad brandend achter en beginnen aan de terugweg. Die loopt via Enschede en Texel terug naar de veilige basis Wyton in Cambridgeshire. Het zou mooi zijn als ze het nagelnieuwe toestel daar zonder kogelgaten weer kunnen inleveren. Maar het loopt anders. In september 2023 zoekt een graafmachine op de IJsselmeerbodem naar resten van het vliegtuig, en belangrijker, de crew. Wat is er fout gegaan?

Het is in 1943 meer regel dan uitzondering dat luchtgevechten vooral op zicht en kunde worden gevoerd. De technologische strijd die de bemanning van ED603 zo helpt, wordt ook gevoerd door nazi-Duitsland. Het begin van de oorlog valt bijvoorbeeld samen met de ontwikkeling van radar. De Britten lopen tijdens de Slag om Engeland in 1940 nog ver voor op dit terrein, maar de Duitsers zitten in de achtervolging. In 1943 is er al doortimmerd systeem om de Britse bommenwerpers ook in de nacht aan te kunnen pakken.

Onder meer in Medemblik en Marum staat een Würzburg-radar. Daaraan gekoppeld is Nachtjagdgeschwader 1, dat onder meer vliegt vanaf bases in Leeuwarden en het Noord-Hollandse Bergen.

Onder hen Piloot Rudolf Sigmund en zijn nachtjager. Sigmund vliegt in een Messerschmitt Bf110, bijnaam: Zerstörer (vernietiger). Zoals Tilbury en zijn crew eerder naar Bochum worden gepraat, krijgt Sigmund vanaf het radarstation door waar vijandelijke vliegtuigen vliegen. De rijkelijk onderscheiden Luftwaffe-piloot wordt zo naar de Lancaster en de crew toegeleid. De nachtjager heeft ook radar aan boord om het laatste stukje navigatie zelf te doen. Dat doet Hugo Bauer achterin.

Het lot van de Lancaster is dan eigenlijk bepaald. Ondanks alle technologie aan boord van de Britse bommenwerper, is er nog geen middel om vijandelijke vliegtuigen te spotten. Dat gaat op zicht in de donkere nacht. Boordschutters staren in het duister naar verdachte objecten. Maar de nachtjager zal pas duidelijk zichtbaar zijn als Sigmund het vuur opent van de zware boordkanonnen en machinegeweren in de Messerschmitt. Terugschieten kan dan nog, maar komt waarschijnlijk te laat.

Hoe de ED603 precies door de nachtjager is neergeschoten, is onbekend. Duidelijk is wel dat het toestel op zijn kop op de IJsselmeerbodem ligt. Drie van de zeven crewleden zitten er waarschijnlijk nog in. De andere vier, waaronder Tilbury, spoelden in de dagen na de crash aan op de IJsselmeerkust. Niemand kan de ontmoeting met Sigmund en zijn kanonnen navertellen. Menselijke waanzin bracht ze in oorlog, kil menselijk oorlogspragmatisme stuurde ze de lucht in, en menselijke vindingrijkheid bracht ze samen.

Die vindingrijkheid zorgt er niet voor dat Sigmund en Bauer de oorlog overleven. Menselijk falen kost ze de kop. Slechts een paar maanden na het neerhalen van ED603, neemt het eigen Duitse luchtafweer hun nachtjager onder vuur boven Kassel. De oorlog eindigde voor Tilbury en zijn crew in een juninacht van 1943 in het IJsselmeer, die van van Sigmund en Bauer stopt in oktober met een crash in Göttingen.