KNVB-lobby had effect: betaald voetbal kreeg in coronatijd een uitzonderingspositie

De regen loopt in dunne straaltjes van het dikke beton af. Het Abe Lenstra-stadion is uitgestorven, maar de thuisbasis van sc Heerenveen ziet er desondanks indrukwekkend uit. Uitverkocht zitten er meer dan 26.000 toeschouwers. „Hier zie je het nog”, zegt algemeen directeur Cees Roozemond, terwijl hij naar een witte verfvlek op de staantribune aan de noordkant wijst. Een erfenis uit de tijd dat het stadion allesbehalve vol mocht zitten.

In het najaar van 2021 mochten voetbalstadions slechts gedeeltelijk gevuld worden, mits de bezoekers een coronatoegangsbewijs hadden en waren ‘geplaceerd’ – „een mooi woord voor op je kont zitten”, aldus coronaminister Hugo de Jonge (CDA). Daarop besloten ze bij de Heerenveen tot een originele oplossing voor hun staantribune, vertelt Roozemond. „Onze materiaalman heeft een figuurzaag gepakt en een halve cirkel uit een plank hout gezaagd. Met witte verf hebben we vervolgens genummerde halve maantjes op het beton geverfd. Zo konden mensen hier toch naar het voetbal kijken.”

De afgelopen drie seizoenen stond het Nederlandse betaald voetbal net als de rest van de maatschappij in het teken van de coronacrisis. Vanaf het moment dat het virus zich voor het eerst in Nederland begon te verspreiden, gingen voetbalbond KNVB, de twee profcompetities en de clubs op zoek naar manieren om ondanks de coronamaatregelen te kunnen blijven voetballen.

Met succes. Terwijl de afgelopen twee jaar vrijwel geen enkel evenement mocht plaatsvinden en de maatschappij op slot ging, wisten de Eredivisie en Eerste Divisie twee volledige voetbalseizoenen af te werken, geregeld met publiek. Alleen het seizoen 2019-2020 werd, na de uitbraak van de pandemie, afgebroken.

NRC diende bij het ministerie van Justitie en Veiligheid een wob-verzoek in over het beleid rond de toegang tot voetbalstadions tijdens corona. Daarnaast werd gesproken met clubs, de KNVB en betrokken autoriteiten, zoals burgemeesters en de organisatie achter Fieldlabs. Uit die gesprekken en de honderden verkregen overheidsdocumenten blijkt hoe effectief de KNVB heeft gelobbyd. De bond hield zich weliswaar aan de regels, maar wilde steeds volle kracht vooruit, de wettelijke grenzen verleggen, soms zelfs als het niet verantwoord was. Het betaald voetbal creëerde zo voor zichzelf een uitzonderingspositie. Hoe speelde de KNVB dat klaar?

Het is maart 2020 als de telefoon gaat van Jan Bluyssen, manager competitiezaken betaald voetbal bij de KNVB. Burgemeester John Jorritsma van Eindhoven meldt zich. In Noord-Brabant raast het coronavirus door de provincie, nadat het door wintersportgangers is meegenomen uit het buitenland en verspreid tijdens carnaval. Jorritsma vertelt Bluyssen dat er een streep gaat door een reeks voetbalwedstrijden die in de Eredivisie en Eerste Divisie gepland staan in Brabant.

Bij de KNVB zijn ze dan al overspoeld door belletjes en mails van clubs. De directie van PSV vraagt of er plannen zijn wedstrijden af te gelasten. FC Groningen belt juist met het verzoek om door te spelen, want in het noorden van het land hebben ze nog nergens last van. Het maakt al snel niet meer uit: op 10 maart 2020 worden alle voetbalwedstrijden, met of zonder publiek, verboden.

Bij de bond beseffen ze direct dat het van belang is om namens het betaald voetbal eenheid uit te stralen, in de hoop dat de competitie dat seizoen afgemaakt kan worden. Bluyssen, zijn collega David Pranger, hoofd corporate affairs, en anderen zijn van acht uur ’s ochtends tot tien uur ’s avonds in gesprek met voetbalbestuurders en overheden om ze op één lijn te krijgen.

Op 1 april stort het gezamenlijke front als een kaartenhuis in elkaar, als Marc Overmars, dan nog technisch directeur van Ajax, in De Telegraaf zegt: „De Eredivisie is dood.” Trek de stekker er maar uit, is zijn boodschap. Bij de KNVB zijn ze niet blij. „Voor de buitenwacht is een verdeeld beeld niet goed. Dan word je als sector niet meer serieus genomen”, zegt Pranger in gesprek met NRC.

Eenheid of niet, de KNVB wil de competitie daarna zo snel mogelijk hervatten. Bij het ministerie van Justitie vinden ze dat geen goed plan. „Voetbalwedstrijden betitelen [...] als vermaak is natuurlijk een kwestie van smaak. Je maakt er heel veel mensen [...] ook niet blij mee. Dit idee is [...] volstrekt idioot”, schrijft een ambtenaar. Ook deze poging van de KNVB wordt door de realiteit ingehaald: op 21 april 2020 besluit het kabinet dat voetbalwedstrijden, net als alle andere vergunningsplichtige evenementen, tot 1 september dat jaar worden verboden.

Voor sc Heerenveen heeft de beslissing de competitie stil te leggen, grote gevolgen. „Bij de thuiswedstrijd tegen Ajax, op 7 maart 2020, hadden we voor het eerst sinds 2016 een uitverkocht huis”, zegt clubdirecteur Roozemond. „We hadden een nieuwe hoofdsponsor, er zat weer schwung in de club. En een dag later was het over.” In één klap droogt de grootste inkomstenbron van de club op: de kaartverkoop. „Onze begroting zakte van 15 naar 10 miljoen euro”, zegt Roozemond. Ondanks de steunmaatregelen, die ook voor voetbalclubs gelden, ziet hij „het donkerste scenario” werkelijkheid worden: Heerenveen moet veertien mensen ontslaan.

Intussen moet het bestuur betaald voetbal van de KNVB een belangrijke beslissing nemen: hoe worden de Europese tickets verdeeld, en wie promoveert en degradeert nu het seizoen niet kan worden afgemaakt?

De bond besluit de ranglijst aan te houden voor de Europese tickets, en geen clubs te laten promoveren en degraderen, tot woede van clubs als FC Utrecht (dat Europa niet in mag) en De Graafschap en Cambuur Leeuwarden, die niet promoveren. Deze drie clubs stappen naar de rechter, maar die stelt de KNVB in het gelijk.

Ondanks hun tegengestelde belangen beseffen clubs en de bond dat ze met een plan moeten komen als ze het volgende seizoen wél uit willen spelen. Dat kan veilig, denkt de KNVB, die beseft dat de ticketinkomsten nodig zijn om de voetbalclubs te laten overleven. Gijs de Jong, secretaris-generaal van de KNVB: „Toen is het idee ontstaan: als we terug willen naar 100 procent publiek, moeten we een betere lobby voeren vanuit de KNVB. Dat klinkt meteen alsof we rare dingen zijn gaan doen, maar we moesten vooral beter ons punt voor het voetlicht brengen.”

Om de stadions vol te krijgen, ontplooit de bond verschillende initiatieven. Ze staat mede aan de wieg van de Alliantie van Evenementenbouwers. De KNVB stelt ook protocollen op, om te laten zien dat het betaald voetbal veilig de wedstrijden kan organiseren. Bluyssen: „Intern namen we ook het besluit om spelers te laten testen, waardoor we een pakket aan maatregelen konden geven aan de overheid.”

Bij de bond beseffen ze dat het van belang is om eenheid uit te stralen namens het betaald voetbal

Het resultaat is ‘een Deltaplan’ voor „de toekomst van het Nederlands voetbal”, dat in juni 2020 aan het kabinet wordt overhandigd. Het voorwoord leest: „We zien kansen om straks, voorzichtig, in een collectieve verantwoordelijkheid, als alles veilig is verklaard, onze positie in de maatschappij weer in te nemen.” De voetbalcompetities werken zeven ‘plateaus’ uit: van stadions helemaal open tot stadions helemaal dicht, en alles daartussenin.

Bluyssen zit namens de KNVB ook in de regiegroep Voetbal en Veiligheid. Daarin zitten het ministerie van Justitie en Veiligheid, de politie, het Openbaar Ministerie en burgemeesters Ahmed Marcouch (Arnhem) en Paul Depla (Breda). De regiegroep is een aantal jaar eerder opgetuigd om problemen als racisme, hooliganisme en vandalisme aan te pakken, maar na de uitbraak van de coronapandemie wordt dát het belangrijkste onderwerp en intensiveren de vergaderingen, van eens in de drie maanden naar een of twee keer per week.

In de regiegroep ontstaat al snel het idee dat er in het volgende seizoen meer flexibiliteit in het speelschema moet komen. Voetballen mag vanaf het najaar van 2020 weer, mits alle spelers getest zijn. Daarbij is de KNVB streng: als de clubs voldoende spelers kunnen opstellen, moet er gespeeld worden. Maar bij te veel besmettingen moeten wedstrijden worden afgelast, om later te worden ingehaald als er meer ademruimte is op de kalender. Mede daarom wordt in april een plan van de KNVB om twee clubs vanuit de Eerste Divisie te laten promoveren naar de Eredivisie en niemand te laten degraderen, afgeschoten, memoreert burgemeester Depla. „Ik heb gezegd: doe dat nou niet, want dan wordt de competitie te druk.”

Het is niet de enige keer dat de voetbalbond met volle kracht vooruit wil. Al in juni 2020 begint Bluyssen over het organiseren van testevenementen. Mede vanuit de Alliantie van Evenementenbouwers zijn de Fieldlabs opgericht, en Bluyssen wil onder die vlag zo snel mogelijk voetbalwedstrijden als experiment inzetten om te onderzoeken hoe evenementen veilig gehouden kunnen worden. Bijkomend voordeel is dat voetbalwedstrijden dan kunnen doorgaan met publiek.

De regiegroep fluit hem terug. „Volstrekt ondenkbaar”, lezen de notulen van een vergadering op 9 juli 2020. Depla: „Bluyssen deed een beroep op ons als burgemeesters om noodverordeningen aan te passen, maar dat kón helemaal niet. Zonder toestemming van VWS gingen we dat niet doen.” Depla is vóór plannen die laten zien wat wel kan, maar de eerste onderzoeksvoorstellen vond hij niet goed genoeg. „We vroegen ons echt af: ‘Wat willen ze hier nu testen?’ Toen hebben we gezegd: zorg ervoor dat je verbinding maakt met de medische wereld, de universiteiten. Dat het een onderzoeksdoel krijgt. Zo creëer je draagvlak.”

In de zomer van 2020 is het aantal besmettingen dermate gedaald dat sportwedstrijden weer worden toegestaan. De competitie kan in september van start, mét publiek, dat wel anderhalve meter afstand moet houden. Bij Heerenveen verloten ze de beschikbare tickets onder de seizoenkaarthouders. Ondanks alle onduidelijkheid hebben 8.500 mensen zo’n kaart gekocht om de club in onzekere tijden financieel te steunen, zegt Roozemond.

De eerste wedstrijden is het voor iedereen wennen. Het Abe Lenstra-stadion is, volgens protocol, die weken in vier bubbels opgedeeld waar elk honderd man in mogen: spelers en staf, fotografen en televisiecrew, ondersteunend personeel van de club en pers en andere aanwezigen. Elke wedstrijd moeten namenlijsten worden opgesteld – zelfs de buschauffeur van de bezoekende club moet worden aangemeld. Spelers moeten door een zijdeur van het stadion via de kantine naar de kleedkamer om zo hun bubbel intact te houden. Het personeel rondom de eerste selectie wordt twee keer per week getest.

Niet overal houden fans zich aan de coronaregels, die juichen en zingen verbieden. Bij onder meer Feyenoord en PSV klonteren supporters samen om doelpunten te vieren. Het leidt tot een uitbrander van burgemeester Aboutaleb van Rotterdam én voor negatieve beeldvorming rond het betaald voetbal. Bluyssen vond het wel meevallen, zegt hij tegen NRC. „Zoiets is gelijk nieuws. Als je kijkt naar alle wedstrijden die toen gespeeld zijn, waren alle betrokken partijen positief over hoe ze verlopen zijn.”

Voetbalwedstrijden bijwonen blijkt in het najaar van 2020 van korte duur. Op 13 oktober kondigt het kabinet de gedeeltelijke lockdown aan. Alle sport komt stil te liggen, behalve de Eredivisie en Eerste Divisie – die competities mogen zonder publiek doorgespeeld worden. Zelfs als die winter het land in een nieuwe lockdown belandt en er een avondklok wordt ingevoerd, gaat het betaald voetbal door, tot woede van andere sportbonden. De protocollen die de KNVB voor voetballen tijdens corona had ontwikkeld, hielpen daarbij, zegt Bluyssen. Volgens hem werden die protocollen ook gedeeld met andere sportbonden. „Maar ze volgen was voor bijvoorbeeld de hockeybond financieel niet haalbaar. We hebben onze eigen uitzondering gecreëerd.”

De algemeen directeur van sc Heerenveen wordt door drie politiewagens van de A1 afgehaald

Depla: „In de topsportwereld hadden ze een uitzonderingspositie. De KNVB vergeleek het voetbal met andere bedrijfstakken. De televisie ging ook door, geen talkshow is verboden. Het kwam neer op de vraag: ‘Zie je het professionele voetbal als sport of als een bedrijfstak?’” Voetbal kijken op tv houdt mensen óók van de straat, brengt de KNVB vaak in. „In ons land is voetbal een sociaalbindend element dat zijn gelijke nauwelijks kent”, leest een document.

De unieke positie van het voetbal leidt in de praktijk tot bijzondere situaties. Als voetbaldirecteur Roozemond na een uitwedstrijd tegen Heracles in januari 2021 naar huis rijdt, is de avondklok net ingesteld. Met zwaailichten wordt hij door drie politiewagens van de A1 afgehaald. Na een kort gesprek mag hij doorrijden. „Apocalyptisch was het.”

In oktober 2020 lijkt de voetbalbond eindelijk te mogen beginnen met de Fieldlab-evenementen. Er is een ministeriële regeling die uitzonderingen op de anderhalvemeterregel mogelijk maakt, er ligt een compleet operationeel plan dat wetenschappelijk onderbouwd is, en er is inmiddels steun vanuit de regiegroep.

Maar het kabinet houdt het tegen, tot grote frustratie van de KNVB. Gijs de Jong is witheet. „Wij hadden zoiets van, waarom niet?” Pranger zegt dat het kabinet bang was voor slechte beeldvorming. „Als je een overlopende intensive care afzet tegen feestende voetbalfans, dan snap je het. En zo werd het neergezet.” Zelfs de vrouw van Bluyssen vraagt in die periode aan de keukentafel aan haar man of het voetbal nou wel door moet gaan.

Pas in het vroege voorjaar van 2021 vindt de eerste voetbalwedstrijd met publiek weer plaats. Met vier maanden vertraging heeft het kabinet ingestemd met de Fieldlab-plannen. Het is een stralende zondag in februari als de eerste fans zich melden bij De Goffert in Nijmegen. Na een lange winter mogen ruim 1.100 mensen aanwezig zijn bij NEC-De Graafschap. Bluyssen is er ook: „Een geniaal gevoel.”

Er gloren nog meer wedstrijden met publiek. Niet alleen zijn de wedstrijden Almere City-Cambuur en Nederland-Letland onderdeel van de Fieldlabs, er komt ook een grootschalige pilot aan voor evenementen met publiek dat van tevoren een sneltest heeft gedaan, het zogeheten testen voor toegang. Bij de KNVB zijn ze hierover verheugd. Al maanden eerder, in augustus 2020, pleitten ze in ‘Protocol E’ van het deltaplan voor het organiseren van wedstrijden met sneltesten. Vanuit de regiegroep mailt Depla zijn collega-burgemeesters met de wens dat elke betrokken gemeente meedoet.

In april 2021 zijn zowel een speelronde in de Eredivisie als in de Eerste Divisie onderdeel van de pilot voor testen voor toegang. Van de thuisspelende clubs zit elk stadion gevuld voor grofweg tussen de 10 en 15 procent. Op één stadion na. In het Cambuur Stadion in Leeuwarden zien op 30 april 2.400 mensen hun club gelijkspelen tegen De Graafschap. Daarmee zit het stadion voor bijna een kwart vol.

Dat is te danken aan burgemeester Sybrand Buma van de gemeente Leeuwarden. Negen dagen eerder krijgen ambtenaren op de ministeries van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en Justitie en Veiligheid (JenV) van hem een verzoek. De oud-fractievoorzitter van het CDA voorziet dat Cambuur op 30 april kampioen kan worden, en „maakt zich zorgen over de openbare orde”, schrijft hij.

Van de overheid mag Cambuur 1.350 toeschouwers toelaten, in lijn met de bezoekersaantallen in andere stadions. Burgemeester Buma wil een verdubbeling. Ambtenaren van VWS en ook de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV) zijn kritisch. „Het ministerie van VWS ziet geen zwaarwegende reden om [hiervan] af te wijken”, schrijven de ambtenaren. De NCTV is niet enthousiast „mede gelet op het sentiment over de pilots en fieldlabs” en „de mogelijke precendentwerking”.

Toch krijgt Buma zijn zin. Minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid geeft op 26 april hoogstpersoonlijk toestemming in een appje aan minister Ferd Grapperhaus van JenV, die bemiddeld heeft. Beiden zijn CDA-partijgenoten van Buma. Cambuur is dan al drie dagen kampioen van de Eerste Divisie, na een overwinning in een uitwedstrijd tegen Jong AZ. Het is voor de gemeente Leeuwarden, de club Cambuur en het ministerie van VWS geen reden om de uitzonderingspositie van de Friese voetbalcub terug te draaien.

Volgens de gemeente Leeuwarden vervulde burgemeester Buma zijn „bestuurlijke rol”. De gemeente en het ministerie van Volksgezondheid ontkennen dat de CDA-connectie tussen de bewindslieden een rol heeft gespeeld. Cambuur en de gemeente laten weten dat het thuisduel de eerste mogelijkheid was om het kampioenschap te vieren met de supporters en dat er daarom alsnog veel bezoek verwacht werd.

Voor de KNVB verlopen de pilots van het testen voor toegang succesvol. Daarom gaat de voetbalbond er vanuit dat de rest van de competitie onder hetzelfde regime uitgespeeld zal worden. Maar de bond krijgt in mei 2021 van ambtenaren van VWS te horen dat de wet die het testen ook buiten experimentele settings mogelijk zou maken, niet op tijd klaar is. „Toen heb ik drie minuten stil voor me uit gekeken aan de keukentafel. Ik was uit het veld geslagen”, zegt Jan Bluyssen. De voetbalbond probeert de ambtenaren nog op andere gedachten te brengen door ze „onze persoonlijke argumentatielijn” te sturen, zo blijkt uit documenten, maar zonder succes. Voor de laatste wedstrijden van de play-offs weet de KNVB aan te sluiten bij nog een andere pilot.

Depla zag de teleurstelling aankomen, zegt hij tegen NRC: „Ik heb Jan meerdere keren gezegd dat er voor maar één speelronde een uitzondering was gemaakt, en dat pas daarna nieuwe besluitvorming plaats zou vinden. Dan heb je kans dat het besluit te laat komt voor die laatste reguliere speelrondes.”

In juni 2021 zitten in de Johan Cruijff Arena in Amsterdam wel 16.000 voetbalfans, voor de vier duels voor het EK van 2020, dat die zomer ingehaald wordt. Voor deze wedstrijden, zo onthulde NRC afgelopen weekend, vond het ministerie van Volksgezondheid een juridisch geitenpaadje, door ze drie weken van tevoren onderdeel te maken van de Fieldlab-onderzoeken. Heerenveen-directeur Roozemond keek „met jaloezie en verbazing” naar de tot een derde gevulde Arena. „Wij dachten: er wordt met twee maten gemeten. Ook de Grand Prix in Zandvoort [waar het gehele weekend 195.000 bezoekers waren] was zo’n moment.” Volgens David Pranger van de KNVB boden die evenementen perspectief. „Vergeet niet, een week na het EK versoepelde het kabinet alles en mochten de stadions weer volledig gevuld worden. Het EK was een hele belangrijke om uiteindelijk weer 100 procent publiek in alle stadions te krijgen. Ik snap dat clubs het los zien, maar het is ook allemaal voetbal.”

Als de Eredivisie half augustus 2021 weer begint, mogen de stadions voor tweederde gevuld zijn. Bezoekers moeten getest, gevaccineerd of hersteld zijn van het coronavirus en een toegangsbewijs kunnen laten zien. Tot teleurstelling van de KNVB houdt het kabinet de rem er nog op, nadat het in de zomermaanden met het testen voor toegang niet kon voorkomen dat na versoepelingen een besmettingspiek onder jongeren ontstond.

Dat voetbal überhaupt met publiek gespeeld mag worden, leidt tot scheve gezichten bij andere organisatoren van evenementen. Festivals en discotheken zijn die tijd nog dicht en bij ‘unmute us’-protesten door heel het land, betogen duizenden dat het kabinet met twee maten meet. Binnen de Alliantie van Evenementbouwers leidt dat tot wrevel. Pranger: „Kijk je sec naar het type evenement, dan klopt het dat wij wél bezoekers mochten verwelkomen. Wij organiseerden geen staande evenementen, iedereen was geplaceerd. We hebben tribunes nog omgebouwd, zoals met de halve manen in Heerenveen. Dat festivals en de culturele sector ons gebruikten om hun punt te maken, daar steunden wij ze alleen maar in. Wij vonden toen ook dat ieder evenement al door had kunnen gaan.”

Burgemeester Depla ziet naarmate 2021 verstrijkt, in de regiegroep Voetbal en Veiligheid het onderwerp coronavirus weer naar de achtergrond verdwijnen. „Onze discussies gingen weer over supportersgeweld en vuurwerkproblematiek, dat toen snel toenam.” Wat de vergaderagenda betreft, is de regiegroep volgens Depla weer terug bij af. „En omdat je je twee jaar lang gefocust hebt op corona, heb je nu een supportersgroep die je eigenlijk niet kent.”

Depla betwijfelt of de Nederlandse voetballerij voldoende voorbereid is op een nieuwe opleving van het virus of een pandemie. „Nu we na moeten denken over de langetermijnstrategie is de energie om dat te doen weg.”

Nu de stadions weer volzitten, kijkt secretaris-generaal Gijs de Jong van de KNVB tevreden terug op de inspanningen die de bond heeft gedaan. „Je zag bij het brede publiek en de autoriteiten veel angst voor evenementen. Het is ons gelukt om te laten zien dat die niet gevaarlijk hoefden te zijn.” Het ministerie van Volksgezondheid zegt dankbaar gebruik te hebben gemaakt van de voetbalstadions als proeftuin. „Door de Fieldlabs en de pilots Testen voor Toegang kon veel kennis worden opgedaan over grote bezoekersaantallen in coronatijd.”

Wat de voetbalbond betreft gaan de stadions nooit meer dicht. „Het kan niet meer zo zijn dat de evenementen als eerste dicht gaan en als laatste weer open”, zegt Pranger. „In ons sectorplan [input voor de langetermijncoronastrategie van het kabinet] zeggen we: wij kunnen niet dicht en wij gaan niet meer dicht. We kunnen voetbal veilig organiseren. Het publiek is onze drijfveer en we moeten ook wel. De clubs hebben een flinke financiële schade in te lopen. Nóg een jaar kan gewoon niet.”

In het Abe Lenstra-stadion is het in de regen zoeken naar een spoor van de halve maantjes. Vanwege de haast destijds werd gewerkt met verf die niet watervast was, herinnert clubdirecteur Cees Roozemond zich. „Ik heb wel eens gedacht: waar zijn we nou mee bezig? De supporters namen dat twee minuten serieus.” Inmiddels kan hij er wel om lachen. „Het was toch wel de gekste uitwas van een heel intense en bijzondere periode.”

De gefiguurzaagde houten mal waarmee de maantjes op de tribunes werden geschilderd moet vast nog ergens liggen, bedenkt Roozemond zich onderweg naar de catacomben. Die krijgt een mooi plekje in het clubmuseum.