N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Zap De VPRO zond donderdagavond Navalny uit, over de Russische oppositieleider die vergiftigd werd, maar het middel erger vond dan zijn bijna-dood.
Het oog van de wereld is vluchtig en wendt de blik voortdurend naar nieuwe helden. Nu staat Volodymyr Zelensky ons op het netvlies, president van Oekraïne die vanuit zijn schuiladres met taal en beeld een oorlog voert. Via alle kanalen en camera’s die hij kan bedienen stuurt hij levenstekens en noodkreten.
De Canadese filmmaker Daniel Roher richtte zijn camera op die andere man die het opnam tegen het Russische regime, en daaraan bijna bezweek: Alexei Navalny, tegenkandidaat van Vladimir Poetin bij de presidentsverkiezingen van 2018. Hij wordt gearresteerd en weer vrijgelaten, vergiftigd en weer tot leven gewekt. De wereld was getuige van zijn arrestatie begin 2021, toen hij weer voet zette op Russische bodem. Sindsdien zit hij, ver uit het zicht, in een strafkamp en dreigt hij door het oorlogsgeweld bijna uit beeld te raken.
Navalny heet kortweg de anderhalf uur durende documentaire over hem, donderdagavond bracht de VPRO hem op televisie. Het is een thriller zo absurd en krankzinnig, dat het wel waar gebeurd moet zijn. De film begint in 2020, de oppositieleider is net ontslagen uit een Duits ziekenhuis, waar hij in coma lag. Op een vlucht vanuit Siberië naar Moskou was hij onwel geworden, medepassagiers filmden hem kermend en kronkelend in zijn vliegtuigstoel. Hij blijkt vergiftigd met novitsjok. Erger dan zijn bijna-dood, vindt Navalny het middel. Moord kan een uitstekende manier zijn om problemen op te lossen, zegt hij droogjes. „Maar als je van je vijand af wil, schiet hem dan gewoon neer.” Maar novitsjok, Poetins signature vergif? Dan hoef je, lijkt hij te zeggen, niet eens meer te raden naar de dader.
En toch is dat precies wat Navalny in de film doet, uitzoeken aan wiens handen bloed kleeft. Wie, wanneer, waar, hoe precies? Waarom is een vraag waarop hij het antwoord al weet. Het detectivewerk wordt gedaan door een nerdy Bulgaar die in Wenen woont en werkt voor het onderzoekscollectief Bellingcat. Hij vertrouwt data, geen mensen. Hij ontdekt waar novitsjok gemaakt wordt – in een fabriek voor voedzame sportdranken. Hij achterhaalt wie er toevallig ook allemaal in het kielzog van Navalny naar Siberië vlogen. Hij haalt alle data door de online centrifuge en dan rollen er vijf vermoedelijke daders uit. Met naam, toenaam, functie, foto, alliassen, álles.
En die vijf mannen gaat Navalny bellen. Vóór de camera’s uiteraard. Twee tactieken. Eén: opbellen en zeggen: „Hé, met Navalny, je weet wel, de Navalny die je wou vergiftigen.” En tactiek twee, een dodelijker aanpak, zo blijkt: bellen onder een schuilnaam en de gebelde wetenschapper zogenaamd uit hoofde van de geheime dienst details ontfutselen over de aanslag. Van de loslippige wetenschapper is sinds dit telefoongesprek nooit meer iets meer vernomen.
Beelden zijn Navalny’s artillerie en met de bekentenis-telefoontjes plant hij een massa-aanval via TikTok, Facebook, YouTube, Twitter, VKontakte. Zijn dochter Daria van negentien maakt met de telefoon het promotiefilmpje dat online gaat met het onderschrift: „Wanneer je erachter komt wie je vergiftigd hebben.” En dan, op 17 december 2020 gooit hij alles online. Binnen zeven uur hebben 7,7 miljoen mensen de ontmaskering van zijn moordenaars gezien.
Het einde van de thriller kenden we al. Navalny wordt gearresteerd. In de laatste scène zit hij met zijn vrouw Yulia in het vliegtuig naar Moskou. De hele kist staat op stelten. Passagiers vragen hem of hij zich een held voelt. „Nee, een Russisch burger.” Hoe het zal zijn om straks weer in Moskou te landen? „Koud, min 23 graden.” Of hij bang is. Nee, dat is hij niet.