Oorlogstijd. We zijn allen overlevenden, we zijn bang, we helpen, doen alsof er niets aan de hand is of we schuilen. De voorbije weken heb ik in een boek gekampeerd. Wolfszeit. Deutschland zwischen 1945-1955, van Harald Jähner, gerenommeerd Berlijns schrijver en journalist.
Ik heb wat met Duitsland. Opgegroeid met de Duitse taal, familie, schlagers – Peter Kraus en Caterina Valente, met Duitse tv, tijdschriften en film, een leraar Duits die ons in de literatuur en cultuurgeschiedenis inwijdde. Das literarische Quartet en Druckfrisch zijn literaire bakens, filosoof David Precht en Tatort mijn ultieme zondagavond-ontspanning. Veel van mijn boeken koop ik in Aken. En ik ben verslaafd aan de talkshows van Marcus Lanz en Anne Will waarin op voorbeeldige wijze diepgang gestalte krijgt.
Mentaliteitsgeschiedenis
Wolfstijd 1945-1955, ontsluit een fascinerende periode in de Duitse geschiedenis: de verdringing van het naziverleden en de opbouw van een nieuwe samenleving, een tijd die je alleen in een mentaliteitsgeschiedenis kunt vangen. In dit geval in een dik boek vol samenhangende geschiedenissen en berichten uit het dagelijks leven, politiek, cultuur en kunst, vol inzichten, wetenswaardigheden én met veelzeggende illustraties. Boeiend van de eerste tot de laatste pagina.
Wolfstijd wil een antwoord zijn op de vraag hoe een ontwricht, gehersenspoeld Herrenvolk, inclusief 12 miljoen vluchtelingen, 10 miljoen gedemobiliseerde soldaten en 10 miljoen thuislozen, het klaarspeelde om in één decennium een mentaliteit te ontwikkelen die een vrije samenleving en een parlementaire democratie mogelijk maakt. En dat op de ruïnes van verwoeste steden.
Natuurlijk, de Marshalhulp en het Wirtschaftswunder waren voorwaarden om uit de bitterste armoede te raken, maar daarmee is die mentaliteitsverandering niet verklaard. Jähner benadrukt de intellectuele honger en behoefte aan nieuwe kunst en cultuur na 12 jaar intellectuele onderdrukking.
Amerikanen
Hij laat zien hoe groot de betekenis is van Amerikanen, niet alleen door hun aanstekelijke optimisme maar vooral door hun heropvoedingsprogramma’s. Voor de Amerikanen was heropvoeding van de Duitsers essentieel. Het Duitse volk had getoond democratie niet aan te kunnen. Dat moest veranderen.
Psychologische oorlogsvoering
Al in 1943 rekruteerde de militaire inlichtingendienst in de VS goede Duitsers van naam. Ze werden geschoold in de psychologische oorlogsvoering, na de capitulatie moesten zij als opiniemaker in nieuw op te richten kranten nationaalsocialisten opvoeden tot democraten. Journalisten, schrijvers en beeldend kunstenaars werden gefaciliteerd om bij die mentaliteitsverandering een belangrijke rol te spelen. En het werkte, tot op zekere hoogte. De Duitsers waren in die eerste jaren weinig of niet bezig met de schuldvraag, met de verwerking van het oorlogsverleden en de nazistische dictatuur en dat riep bij intellectuelen de vraag op naar de stabiliteit van de nieuwe democratische orde.
Kwaliteit van de democratie
Schrijver Hans Habe laat een romanpersonage zeggen: Das Leben geht weiter, weil das Gewissen stillsteht. De kwaliteit van de democratie is opnieuw een kwestie. Het antwoord dat de Duitse filosoof Karl Jaspers, leermeester van Hannah Arendt, in 1946 formuleerde, is ook nu nog een baken. De Duitsers moeten weer leren met elkaar te communiceren. Dat is onmogelijk zonder schonungslose Ehrlichkeit, onverbiddelijke eerlijkheid. Voorwaarde voor een stabiele democratie is: met elkaar leren praten, luisteren naar wat de ander denkt. In samenhangen denken, bereid blijven tot nieuwe inzichten te komen. Tegenspraak erkennen.
Verhandeling
Jaspers zegt: het gemeenschappelijke vinden in wat elkaar tegenspreekt, is belangrijker dan het vastleggen van elkaar uitsluitende standpunten, want daarmee is het gesprek meteen afgelopen. In zijn dit jaar prachtig heruitgegeven kleine verhandeling De schuldvraag luidt het: we moeten de bereidheid tot nadenken herstellen, gevoelens van verontwaardiging en wanhoop opschorten. De diepe seriositeit, het geloof in menselijke potentie, de heldere redenering ontroert. Dat nieuwe Duitse democraten als Annalene Baerbock en Robert Habeck Jaspers’ maximen in de praktijk brengen, geeft hoop. Ik heb wat met Duitsland.
Ben van Melick uit Hoensbroek is publicist en oud-docent.