Trouw | Drie jaar na de brexit is de realiteit een stuk minder mooi dan de droom

Een op de Britse premierswoning geprojecteerd klok telde op 31 januari 2020 laat in de avond de seconden af. En toen het zo ver was - elf uur in het Verenigd Koninkrijk, middernacht in continentaal Europa - beierde de Big Ben en klonk er gejuich uit duizenden kelen op het Parliament Square in London. Op een groot scherm knipperde de tekst: 'We're out!' ('We zijn er uit!'). De brexit was een feit. Het VK was niet langer onderdeel van de Europese Unie.

Elders in het land rouwden juist ook veel mensen: 48 procent van de Britten die vier jaar eerder hun stem hadden uitgebracht tijdens het brexitreferendum, had tegen het verlaten van de EU gestemd. Tegenstanders waarschuwden voor een economische catastrofe. Maar voorstanders jubelden dat het VK tenminste weer controle had over zijn eigen wetten en grenzen. Immigratie moest worden ingeperkt.

Er volgde wel een overgangsfase, waarin bestaande EU-regelgeving nog even bleef gelden. Eind december 2020 tekende het VK een nieuwe handelsovereenkomst met de EU: de brexitdeal. Het land vertrok op 1 januari 2021 daadwerkelijk uit de Europese interne markt en douane-unie.

De brexitdiscussie riep destijds veel emotie op. Intussen lijkt de sfeer rond het thema dikwijls bijna gelaten. De ogen van veel kosmopolitische, grootstedelijke jongeren spuwen weliswaar nog vuur als ze over de brexit praten. Maar de bredere opinie luidt: terugdraaien gaat niet meer. Ook de grootste oppositiepartij van het land, Labour, accepteert de situatie. Een roep om terug te keren in de EU zou alleen maar nog meer 'jaren van onzekerheid' veroorzaken, zei partijleider Keir Starmer recent.

Toch blijven drie jaar na de brexit minstens drie vragen erg relevant. Is de brexit economisch echt zo schadelijk gebleken als tegenstanders voorspelden? Zitten de Britse grenzen nu op slot, zoals veel brexiteers verlangden? En meer algemeen: zijn de Britten eigenlijk gelukkig met hun brexitbesluit?

De Britse minister van financiën, Jeremy Hunt, klonk vorige week opvallend optimistisch over de post-brexit-economie van zijn land. "Sinds het brexitreferendum in 2016 heeft onze groei min of meer gelijke tred gehouden met die van Duitsland", benadrukte hij in een toespraak.

Hunt zei er alleen niet bij dat de Duitse economie er momenteel nu net eentje is die niet goed draait. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) voorspelt voor 2023 zelfs een krimp van de Duitse economie - met 0,3 procent. Bijna alle andere Westerse landen doen het beter. Maar niet het VK. Voor de Britse economie dreigt voor dit jaar een krimp van 0,4 procent. En daar komt bij dat het VK de enige van de grote G7-economieën is die nog altijd niet is teruggekeerd naar zijn pre-corona-omvang. Het land doet het economisch dus gewoon ronduit beroerd.

Onderzoeker John Springford, van de gerenommeerde denktank Centre for European Reform, berekende vlak voor Kerst dat het Britse bruto binnenlands product inmiddels 5,5 procent hoger zou hebben gelegen als de brexit niet had plaatsgevonden. De omvang van de Britse handel zou 7 procent groter zijn geweest, de investeringen zelfs 11 procent. De door de brexit misgelopen belastinginkomsten bedroegen volgens Springford tot juni vorig jaar al omgerekend 45 miljard euro.

De brexit beperkt uiteraard vooral de handelsmogelijkheden van het VK met zijn belangrijkste handelspartner: de EU. Onderzoek van de London School of Economics and Political Science (LSE), wees vorig jaar uit dat de Britse import vanuit de EU na de invoering van de brexitdeal 'plotseling en aanhoudend' met 25 procent daalde in vergelijking met de Britse import uit de rest van de wereld. De export naar de EU daalde overigens ook, maar minder scherp volgens de LSE-onderzoekers.

Dat met name de stroom goederen uit de EU naar het VK na de brexit sterk afnam, komt deels doordat veel kleinere EU-producenten het niet langer rendabel vinden om hun spullen in het VK te slijten. Zij moeten daar nu immers aan allerlei Britse producteisen voldoen, die anders zijn dan in de EU. Dat is duur. Bovendien zijn EU-producten voor Britten sowieso prijziger geworden. De brexit maakte dat het pond sterling minder waard werd. Op de dag van het referendum in 2016 kreeg een Brit ruim 1,30 euro voor 1 pond. Begin deze week was dat nog geen 1,14 euro. Een verlies van zo'n 13 procent.

Nee, een plotse ineenstorting van de Britse economie, inclusief leegloop van het financiële hart van Londen, kwam er niet met de brexit. Toch concludeerde ook het Office for Budget Responsability (OBR), een onafhankelijk publiek orgaan dat begrotingsplannen van de Britse regering toetst, dat het VK sinds 2019, het laatste pre-brexitjaar, een 'minder intensieve handelseconomie' is geworden.

Minister Hunt liet zich vorige week in zijn speech echter niet uit het veld slaan. "Een deel van de somberheid is gebaseerd op statistieken die niet het hele plaatje weergeven", verzekerde hij. De Britse werkloosheid is bijvoorbeeld uitzonderlijk laag. En de inflatie mag met ruim 10 procent dan heel hoog zijn, zij is volgens Hunt nog altijd wel lager dan die in 14 van de 27 EU-landen.

"Netto migratie in het VK stijgt tot recordhoogte van 504.000", kopte de Britse krant Financial Times eind november vorig jaar. In de twaalf maanden van juni 2021 tot juni 2022 kwamen maar liefst bijna 1,1 miljoen migranten naar het VK, terwijl in dezelfde twaalf maanden 'slechts' 560.000 mensen uit het land vertrokken. De netto migratie lag daarmee in het eerste volledige meetjaar na de invoering van het brexit-akkoord bijna drie keer hoger dan het jaar ervoor.

De redenen voor het hoge aantal nieuwkomers zijn divers. Allereerst speelt de opleving van het aantal arriverende internationale studenten na de coronapandemie mee. Belangrijke factor is echter ook het stijgende aantal vluchtelingen uit Afghanistan en Hongkong. Evenals de oorlog in Oekraïne. Maar ook lokken Britse werkgevers actief buitenlandse arbeidskrachten naar het VK.

Zo'n recordaantal nieuwkomers was uiteraard niet de bedoeling van de brexit. Het verlaten van de EU ging juist deels om een hernieuwde controle over de eigen landsgrenzen. Het terugdringen van de immigratie vormde een speerpunt. Hoogleraar economie en overheidsbeleid Jonathan Portes van het King's College in Londen stelt echter in de Financial Times: "De brexit heeft de netto migratie niet verminderd. Het einde van het vrije verkeer [van goederen, diensten en arbeid binnen de EU, red] betekent niet dat het VK nu gesloten is voor migranten; het is slechts open op een andere manier."

Volgens denktank Resolution Foundation was de netto migratie vanuit de EU tussen juni 2021 en juni 2022 echter wel negatief. In de betreffende twaalf maanden vertrokken 51.000 meer EU-burgers uit het VK dan dat er binnenkwamen. Dat is absoluut een brexit-effect. Het past in een al langer waar te nemen trend. De eerste vier jaar na het brexitreferendum daalde de netto migratie vanuit EU-landen, vooruitlopend op de brexit, volgens de Universiteit van Oxford bijvoorbeeld ook al met ruim de helft.

Pijnlijk voor de Britse regering is dat dan wel weer het aantal vluchtelingen dat clandestien in kleine bootjes het Kanaal oversteekt de laatste tijd snel stijgt. Vorig jaar kwamen zo'n 45.000 immigranten op die manier aan in het VK: ruim 60 procent meer dan in 2021. Zij staan symbool voor het feit dat het VK, ook na de brexit, helemaal niet in staat is zijn grenzen hermetisch te sluiten.

Om deze bovendien erg gevaarlijke route voor mensensmokkel de pas af te snijden, presenteerde de Britse regering vorig jaar een zeer omstreden plan. Ze kondigde aan een deel van de zo arriverende immigranten naar Rwanda te sturen om daar asiel aan te vragen. Dit zou een afschrikwekkend effect moeten hebben. Maar allerlei rechtszaken belemmeren de zogenaamde Rwanda-deal vooralsnog.

Tegelijkertijd kampt het VK met aanzienlijke arbeidstekorten in sectoren als de zorg en de landbouw. Dit komt doordat de kennis en vaardigheden van de huidige grote aantallen vluchtelingen lang niet altijd even goed aansluiten op de wensen van de Britse arbeidsmarkt als die van de vroegere EU-migranten. En die komen als gevolg van de brexit het land dus niet meer zo gemakkelijk binnen.

Bijna een op de vijf Britten die bij het brexitreferendum in 2016 voor uittreding uit de Europese Unie stemden, heeft spijt van die keuze. Dat bleek onlangs uit een peiling van onderzoeksbureau YouGov. Niet eerder hadden zoveel brexiteers wroeging. Het maakt dat inmiddels een solide meerderheid, 56 procent van alle ondervraagde Britten, de brexit een vergissing vindt. Nog slechts 32 procent is ervan overtuigd dat het verlaten van de EU juist was.

Gevraagd naar hun redenen om van mening te veranderen, geeft een kwart van de geswitchte brexiteers aan het gevoel te hebben dat sinds de brexit alles in hun land alleen maar minder is geworden: de economie, de zorg, de politieke stabiliteit. Nog eens 19 procent wijst op de stijgende prijzen. En ruim een op de tien geeft aan het gevoel te hebben te zijn voorgelogen tijdens de brexitcampagne.

Belangrijk voor het negatievere beeld over de brexit waren volgens hoogleraar politicologie John Curtice van de Schotse Strathclyde Universiteit de tekorten in de supermarkten en de rijen voor benzinestations in de herfst van 2021. Die tijdelijke schaarste 'werd toen algemeen toegeschreven aan een gebrek aan vrachtwagenchauffeurs als gevolg van de brexit'. De politieke chaos binnen de Conservatieve regeringspartij vorig jaar en de huidige economische crisis hebben de ontevredenheid over de brexit daarna alleen maar verder vergroot. Bijna twee derde van de Britten vindt dat de regering de gevolgen van de brexit niet goed het hoofd heeft geboden.

In opvallend contrast met dit groeiende aantal spijtoptanten onder de bevolking lijkt er in de Britse politiek juist weinig animo om de brexit te heroverwegen. Binnen de Conservatieve regeringspartij staat openlijk twijfelen aan de brexit al jaren min of meer gelijk aan politieke zelfmoord. Bij het referendum in 2016 stemde een meerderheid van de Conservatieve parlementsleden nog tegen uittreding uit de EU. Maar de Tories hebben zich na 2016 omgevormd tot brexitpartij bij uitstek. Wie daar niet in wilde meegaan, werd richting de coulissen gedrukt. Dus draaide menig Conservatief politicus - ex-premier Liz Truss is een voorbeeld - liever 180 graden, om op slag brexiteer te worden.

Simon Jenkins, columnist voor The Guardian, stelt bovendien dat ook de oppositie nog maar weinig zin lijkt te hebben om de brexit weer centraal te stellen in het debat. "Brexit is het verboden woord in de Britse politiek geworden", schreef hij onlangs. "Zeg het woord tegen Labour-leider Starmer en hij zal doen alsof hij je niet hoort. Brexit is geannuleerd, gecanceld, verboden, afgedaan als saai."

Kiezers zijn door de inflatie en de huidige economische crisis nu eenmaal gefocust op hun problemen in het hier en nu. Een eventueel terugdraaien van de brexit zou juist een langdurig traject zijn. Want de EU zal niet staan te springen om het VK weer toe te laten. Maar oppositiepartij Labour is ook simpelweg bang dat een oproep om terugkeren naar de EU nog steeds meer zwevende kiezers in cruciale kiesdistricten zal afschrikken dan enthousiasmeren. Pas als het aantal spijtoptanten onder de Britse brexiteers nog veel verder oploopt, wordt het onderwerp wellicht ooit weer politiek aantrekkelijk.