Stikstofaanpak Van der Wal onder druk: tientallen piekbelasters tegen uitkoop

Analyse

Een fors aantal van de grootste piekbelasters in de veehouderij peinst er niet over zich uit te laten kopen door het Rijk. Dit zeggen zij tegen NRC. Als zij niet stoppen met boeren, zal elders in het land een veelvoud aan kleinere veehouderijen moeten worden uitgekocht. Het gebruik van dwang door het kabinet komt dichterbij.

De BoerBurgerBeweging, bij de Provinciale Statenverkiezingen van vorige week de grootste partij in alle provincies, verzet zich hier juist mordicus tegen.

Stikstofminister Christianne van der Wal (VVD) kondigde in november een uitkoopregeling aan voor piekbelasters, voornamelijk veehouderijen die met hun stikstofuitstoot kwetsbare natuurgebieden het zwaarst belasten. De drieduizend grootste piekbelasters krijgen vanaf april een „woest aantrekkelijk” bod van het ministerie. Dat zou nog dit jaar een forse reductie van de stikstofuitstoot rond natuurgebieden moeten opleveren, zodat bouwprojecten die nu stilliggen weer op gang komen. Het ministerie heeft echter geen idee hoeveel piekbelasters bereid zijn zich te laten uitkopen.

Sterker nog, de lijst met bedrijven die in aanmerking komen voor de uitkoopregeling staat nog niet vast. De precieze criteria waarmee het ministerie bepaalt welke bedrijven piekbelaster zijn is er nog niet. Wel schreef Van der Wal in februari dat het gaat om „bedrijven die de natuur veel zwaarder belasten dan andere bedrijven”, ongeacht de locatie.

NRC rekende op basis van die definitie uit wie de piekbelasters zijn in de drie belangrijkste landbouwprovincies – Limburg, Noord-Brabant en Gelderland. De krant probeerde contact te leggen met alle boeren uit de top-100. Dat leidde tot gesprekken met 28 veehouders.

De overgrote meerderheid daarvan wil helemaal niet stoppen. Slechts drie veehouders zeggen dat te overwegen. De kabinetsaanpak komt verder onder druk te staan als de grootste piekbelasters niet meedoen – er moeten dan veel meer bedrijven lager op de lijst worden uitgekocht. Uit berekeningen van NRC blijkt dat voor elke boer uit de top-100 die niet meewerkt, het dubbele aantal verderop in de top-500 moet worden uitgekocht. Dat aantal loopt snel op naarmate je lager op de lijst komt en de bijdrage van een bedrijf aan de stikstofbelasting op de natuur lager is.

Volgens het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) kan pas iets over de deelnamebereidheid gezegd worden als de regeling open is gesteld. „De hoogte van de vergoeding en het gegeven dat er ná deze uitkoopregeling niet nog eens zo’n aantrekkelijke vrijwillige regeling komt, zal hierbij zeker van invloed zijn.”

Royaal bod

De grote piekbelasters weigeren om verschillende redenen zich uit te laten kopen, zeggen ze tegen NRC. Ze hebben het bedrijf recent overgenomen van hun ouders, of vinden dat ze het recht hebben om door te boeren – omdat hun vergunningen op orde zijn. Op het bod van minister Van der Wal reageren ze gelaten. „Ook al krijg ik een zak geld, wij hebben ons eigen stekkie opgebouwd en dat is niet te betalen”, zegt een veehouder uit Kootwijkerbroek, die anoniem wil blijven. Collega-boeren vinden de stikstofdoelen van het kabinet oneerlijk en vragen zich af of de natuur überhaupt lijdt onder hun stikstofuitstoot.

Wij hebben ons eigen stekkie opgebouwd en dat is niet te betalen

Veehouder uit Kootwijkerbroek

De drie veehouders die wel overwegen te stoppen, vrezen dat ze de uitstootreducerende investeringen van tienduizenden euro’s niet zullen terugverdienen. Twee van hen dachten al langer aan stoppen.

De piekbelasters die NRC sprak zijn pluimveehouders, varkensboeren, kalvermesterijen en andere rundveebedrijven. Het merendeel van de bedrijven ligt op of dicht bij de Veluwe. Onderling verschillen de bedrijven qua omvang: omdat veel stikstofuitstoot dicht bij de stal neerkomt, kan een middelgroot bedrijf dicht bij natuurgebied net zo goed een piekbelaster zijn als een veel groter bedrijf op grotere afstand.

Contact met de provincie of het Rijk over de stoppersregeling hebben ze geen van allen nog gehad. Dat verbaast Wim de Vries, hoogleraar integrale stikstofeffectanalyse aan Wageningen University & Research. „Als je wilt dat een uitkoopregeling effect heeft, moet je weten hoeveel boeren eraan mee willen doen. Het is onbegrijpelijk dat de overheid dit nog niet weet.” LNV zegt te wachten op inschrijvingen. „Het is aan de ondernemer zelf om de keuze te maken, de overheid zal daar zo goed mogelijk in begeleiden.”

Daarnaast bestaat nog veel onduidelijkheid over de uitkoopregeling zelf, zeggen de veehouders. Het kabinet zou in februari bekendmaken welke bedrijven in aanmerking komen, maar heeft dat over de Provinciale Statenverkiezingen getild. Het is ook nog niet duidelijk of Brussel de regeling, die 120 procent van de bedrijfswaarde moet vergoeden, goedkeurt. Het geven van een hoge uitkoopsom kan worden gezien als ongeoorloofde staatssteun. Veehouders vrezen bovendien dat ze een groot deel van het geld moeten afdragen aan de fiscus.

Haast maken

In oktober adviseerde Johan Remkes het kabinet haast te maken met het uitkopen van boeren. Nog voor het eind van 2023 moeten zo’n zeshonderd piekbelasters stoppen met boeren of hun uitstoot geminimaliseerd hebben, schreef hij. Het kabinet gaf zijn eigen draai aan Remkes’ advies en breidde de groep die kan worden uitgekocht uit naar drieduizend.

De achilleshiel van de kabinetsaanpak blijkt vrijwilligheid: een boer kan zelf bepalen of hij zich laat uitkopen. Dat maakt het resultaat onvoorspelbaar. Eind van dit jaar maakt het kabinet de balans op.

Het zou niet voor het eerst zijn dat een uitkoopregeling niet het gewenste resultaat zou behalen. Zulke regelingen voor veehouders hebben de afgelopen 25 jaar veel minder opgeleverd dan gehoopt, concludeerde het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) afgelopen november in een onderzoek. Het planbureau acht het „moeilijk voorstelbaar” dat de huidige plannen worden gerealiseerd. Bij eerdere regelingen daalde de veestapel slechts met „enkele procenten”, terwijl nu een reductie van tientallen procenten nodig is.

Bij eerdere uitkoopregelingen deden voor „een belangrijk deel” kleinere veehouders mee, volgens het PBL, terwijl de grootste winst bij de grote bedrijven te halen is. Jan Vroegindeweij (59), wiens familie een aantal pluimveebedrijven met locaties in onder meer Opheusden bezit: „Waarom zou ik moeten stoppen? Wij zijn heel efficiënt, iedereen in de wereld zegt tegen ons dat we het goed doen.”

Forse reductie

Cruciaal voor het draagvlak van de piekbelastersaanpak is het landbouwakkoord, zegt stikstofprofessor Jan Willem Erisman van de Universiteit Leiden. Daarin wordt de toekomst van de landbouw vastgelegd. Het kabinet is daarover in gesprek met boerenorganisaties, natuurclubs, supermarktketens, banken, lagere overheden en voedselverwerkers, maar de gesprekken lopen tot nu toe stroef. „Als er geen akkoord komt, trekken veehouders zich ook terug uit de piekbelasteraanpak.” Donderdag trok Agractie, een van de onderhandelende partijen, zich terug uit de onderhandelingen.

Als de piekbelasteraanpak van het kabinet werkt, levert dat volgens Erisman en zijn collega Wim de Vries van Wageningen University & Research voldoende stikstofruimte op om de woningbouw op gang te brengen en onvergunde boerenbedrijven te legaliseren. Op langere termijn is dan pas een begin gemaakt aan het natuurherstel, benadrukken de hoogleraren. Het kabinet hoopt dat de piekbelasteraanpak „een forse reductie” oplevert van 100 mol per hectare kwetsbaar natuurgebied, de eenheid waarin de stikstofneerslag uitgedrukt wordt. De gemiddelde overschrijding per hectare kwetsbare natuur is zo’n 5,5 keer zoveel.

Mochten niet genoeg boerenbedrijven zich inschrijven, dan kan het kabinet overstappen op „verplichtend instrumentarium”. Onteigening en het intrekken van vergunningen zijn „bestaande mogelijkheden”, zegt LNV. Ook minder zware instrumenten als het beprijzen van stikstofuitstoot „zijn denkbaar”.