Bij Jack van Gelder in bad komen liggen? Dat was een grapje, zei de sportjournalist. Een anekdote over een kaars in een vagina? Komische overdrijving, volgens presentator Johan Derksen. Wanneer ben je grappig en wanneer overschrijd je een grens? Humoronderzoeker Madelijn Strick: "Je mag nog steeds alles zeggen, maar mensen zeggen nu ook iets terug."
Humor is niet altijd bedoeld om mensen te laten lachen, zegt Strick. Het wordt ook gebruikt om te verdelen, te kleineren, om buiten te sluiten. "Jack van Gelder die een collega vraagt of ze in bad komt liggen; dat is veilig polsen of ze erop ingaat. Als ze dat niet doet, kan hij altijd zeggen: dat was maar een grapje."
Strick is sociaal psycholoog aan de Universiteit Utrecht en deed onderzoek naar humor. Ze hoort het vaker: we kunnen niet meer tegen een grapje.
"Ik denk dat mensen nog altijd veel mogen zeggen en grappen kunnen maken. Maar er zijn groepen die zich nu emanciperen. Die zijn er niet van gediend steeds het onderwerp van grappen te zijn. Ze praten terug en vinden er iets van, en dat waren we niet gewend."
Vrouwen, mensen van kleur, met een migratieachtergrond of handicap: als je ten koste van iemand een grap maakt, kun je verwachten dat zij dat niet leuk vinden en iets terug zeggen.
"Een seksistische grap is nog altijd seksisme. Racisme is racisme. Het is neerbuigend en ze houden stereotyperingen in stand."
Wordt er op je werkplek altijd kleinerend over vrouwen gepraat, dan ga je het ook normaal vinden dat ze minder verdienen.Madelijn Strick, humoronderzoeker
Zielig voor de 'grappenmaker'?
Een grap op het werk die iemands integriteit schaadt: dat zijn grappen die tot voor kort eigenlijk geen gevolgen hadden. Dat is aan het kantelen, zegt Sabine Meulenbeld. Zij traint werkgevers op het gebied van seksuele grensoverschrijding en genderbalans.
"Tot voor kort leden vrouwen in dit soort situaties reputatieschade, niet de mannen. Zij heeft erom gevraagd, zij is de slet, de golddigger of neukt zich omhoog. We vinden het nog vaak zielig voor de pleger en 'zijn arme carrière'. Je ziet dat dat nu verandert."
Langzaam erkennen we nu de schade, zegt Meulenbeld, en daarmee doen we als maatschappij wat professionele organisaties al die tijd hadden moeten doen: het niet accepteren van grensoverschrijdend gedrag.
De mopperende, oudere man die verontwaardigd roept: 'Oh oh, wat zijn we gevoelig tegenwoordig, je mag ook niks meer zeggen' - die is inmiddels zèlf een stereotype figuur geworden waar je grapjes over kunt maken.
Hij was juist altijd de bril van waaruit de wereld werd bekeken, zegt onderzoeker Strick. En dat is aan het veranderen.
Het gaat om de vraag: wil ik mijn privilege als man gebruiken om alles maar te zeggen wat in me opkomt?Sabine Meulenbeld, deskundige grensoverschrijding
Vermoeiende boodschap? De normen veranderen
Als er seksisme voorkomt op het werk, zoals we deze week zagen bij de redactie van NOS Sport, is het lastig je om er wat van te zeggen als je het niet zo leuk vindt, zegt Strick. "Niemand wil humorloos gevonden worden. Soms lachen omstanders mee met seksistische grappen, al voelen ze dat het niet kan. Vrouwen doen dat net zo goed."
Neerbuigende humor doet iets met ons gevoel van wat normaal is, laat sociaal-psychologisch onderzoek zien, zegt Strick. "Wordt er op jouw werkplek altijd kleinerend over vrouwen gepraat, dan ga je het ook normaal vinden dat ze ook minder verdienen."
Meulenbeld geeft een ander voorbeeld: "Een seksistische opmerking kan bedoeld zijn als grap. En toch is het de bouwsteen voor erger. Voor het bevestigen van stereotypen, dat weer leidt tot ongelijke behandeling. Bias gaat diep in je breinstructuur zitten en doet je geloven dat vrouwen inderdaad minderwaardig zijn - het maakt dat je bijvoorbeeld 'verkrachtingsgrappen' niet op ernst weet te schatten."
"We gaan er pas weer over nadenken als iemand zegt: 'Wacht, zo'n persoon wil ik niet zijn' - die lacht om vernederende grapjes over vrouwen en ervoor zorgt dat deze groep zich onveilig voelt. Daar moet je jezelf actief in oefenen."
Een vermoeiende boodschap? Ja, misschien wel, zegt Meulenbeld. "Mannen hebben soms het idee dat ze niks meer mogen. Het gaat hier niet om slechte mannen en vrouwelijke slachtoffers. We zitten allemaal in dit systeem, zo zijn we opgegroeid. Het gaat om de vraag: wil ik mijn morele kompas bijstellen, wil ik mijn privilege als man gebruiken om alles maar te zeggen wat in me opkomt?
De vergoelijking 'het was niet de bedoeling' doet er niet toe, zegt Strick. "Als je iemand hebt gekwetst - en je kan best een foutje maken - dan zeg je sorry. Daarmee laat je zien wat nu de norm is."
Waarom we lachen om foute grapjes
Een grap die tegen het taboe aanschuurt, die scoort vaak, zegt Strick. Nu zijn dat bijvoorbeeld de ontwikkelingen rondom 'woke'. "Decennia terug was het heel spannend om grapjes te maken over het koningshuis of de katholieke kerk. Dat was zó op het randje dat je je hand geschrokken voor je mond sloeg en lachte, legt Strick uit. "Als die spanning wegvalt, valt de humor ook weg."
