Defensie-expert Ko Colijn voorziet Nederlanders al bijna vijftig jaar van duiding bij gewapende conflicten. Voor NU.nl volgt hij de strijd in Oekraïne en geeft hij antwoord op onze (en jullie) vragen. Dit keer bespreekt hij de eventuele westerse levering van gevechtsvliegtuigen aan Oekraïne.
"Alles is bespreekbaar, er zijn geen taboes." Daarmee haalde minister Wopke Hoekstra (Buitenlandse Zaken) vorige week even de wereldpers. Het was zijn antwoord op de vraag of het tijd was om gevechtsvliegtuigen aan Oekraïne te leveren.
Ook premier Mark Rutte wees het idee niet zonder meer van de hand. De Duitse bondskanselier Olaf Scholz en de Amerikaanse president Joe Biden denken daar heel anders over. Die blijven erbij dat de mogelijkheid momenteel niet als gespreksonderwerp op tafel ligt.
Nederland liep dus een blauwtje, want voor de export van F-16's moet je eerst Amerikaanse toestemming hebben. Na het wekenlange gesteggel over tanks leek het kleine Nederland een voorschot te nemen op een discussie waar anderen nog niet aan willen.
Oekraïne wil na tanks ook gevechtsvliegtuigen
De Oekraïense regering was natuurlijk dolblij met alle tanks, maar had het volgende boodschappenlijstje al klaarliggen: na de westerse tanks nu ook F-16-vliegtuigen en langeafstandsraketten om de Russen uit het land te verdrijven. Liever vandaag dan morgen.
Helemaal onlogisch is dat niet. Militair gezien dan. Westerse doctrine schrijft air superiority (een overwicht in de lucht, red.) voor bij grote grondoperaties, al helemaal als het om beweeglijke operaties gaat. Amerikaanse strategen hebben, in samenspraak met de Oekraïense legerleiding, geconcludeerd dat alleen dat de huidige impasse (niemand kan de ander verslaan) kan doorbreken.
Ook best slim getimed, want de Europese landen doen hun F-16's op dit ogenblik de deur uit. Die staan dan toch stof te happen of gaan voor een zacht prijsje naar Latijns-Amerika. Die kisten kunnen nog heel goed mee.
En laten we niet vergeten dat Oekraïne een rechtvaardige oorlog tegen Rusland voert, dus ook op juridische en morele gronden zou een volgende wapenoverdracht te verdedigen zijn.
Vliegtuigen leveren zou grote nieuwe stap zijn
Toch moet beseft worden dat een overdracht van vliegtuigen wel degelijk een stap verder in de oorlog zou betekenen. Je kunt tanks en gevechtsvliegtuigen niet in één adem noemen, en al helemaal niet als je zelf maandenlang hebt beweerd dat het leveren van F-16's een escalerende stap is en het overhandigen van grondwapens niet.
Een aantal opiniemakers in ons land vindt dat verschil onbelangrijk. Zij nemen het Oekraïense verlanglijstje over en vinden het logisch dat nu de F-16's aan de beurt zijn. Nogmaals: dat mag. Het is Rusland dat zonder provocatie een invasie is begonnen en oorlogsmisdaden pleegt, dus Oekraïne mag zich met álle middelen verdedigen. Maar of het ook wijs is, dat mag je je als duider wel afvragen. En dan wordt het lastig.
In elk geval gaat de discussie voorbij aan een vooral in de VS gevoerd debat tussen voorstanders van air denial (de tegenstander het luchtruim ontzeggen, red.) en voorstanders van air superiority. Dat debat kwam afgelopen zomer al op gang, toen na maanden van oorlog was gebleken dat de Russen hun vliegtuigen slecht gebruikten, geen dekking gaven aan grondtroepen die met de staart tussen de benen afdropen en massaal terrein (ruim twee keer Nederland) verloren. Van luchtsteun leken de Russen nog nooit gehoord te hebben, of in elk geval geen kaas te hebben gegeten.
Amerikaanse strategen waren verbaasd en zeiden dat Stingers en andere luchtdoelraketten goedkoper en doeltreffend genoeg waren om het Oekraïense luchtruim "schoon" te houden. Ze adviseerden om Oekraïne vooral luchtdoelraketten te geven, geen vliegtuigen. Zelfs als het risico op escalatie buiten beschouwing werd gehouden, was dat een bruikbare boodschap.
Rusland weet Oekraïense luchtruim te 'vervuilen'
Nu moet in alle eerlijkheid gezegd worden dat de afweging na 10 oktober wel anders had kunnen zijn. Rusland had tot dan forse verliezen geleden en president Vladimir Poetin besloot tot een tweede luchtcampagne, met drones en raketten. Met terreurbombardementen op Oekraïense flats en civiele infrastructuur hoopte hij toch een winnende draai aan de oorlog te geven.
Zo wist Rusland toch het Oekraïense luchtruim te "vervuilen". Dat had de uitkomst van het debat een andere kant op kunnen sturen. Vergeldingsaanvallen met vliegtuigen op de lanceerbases van de terreurraketten hadden bijvoorbeeld kunnen worden overwogen.
Maar dat gebeurde niet. In de eerste plaats claimt Oekraïne dat het steeds meer Russische drones en raketten boven eigen grondgebied neerhaalt - men zegt nu al 80 procent. Daarnaast wagen de Russische vliegtuigen die deze raketten afvuren zich doorgaans tot de grens en gaan ze blijkbaar nog steeds het Oekraïense luchtruim uit de weg. De voorraad Russische raketten slinkt bovendien; Poetin moet al naar Iran en Noord-Korea om extra drones te kopen.
Hoewel de strategie van luchtverdediging in Oekraïne lang niet waterdicht is, werkt ze blijkbaar wel.
Wegen de opbrengsten wel op tegen de kosten?
Het is een beetje cynisch om te constateren, maar luchtmachtgeneraals zien de oorlog ook koeltjes als een kosten-batenervaring. Ze vragen zich af of de kosten van air superiority tegen elke prijs wel opwegen tegen de opbrengsten. Ongemakkelijk gezegd: moet Kyiv niet af en toe een Russische raket doorlaten?
Puur militair gezien zouden F-16's veel Russen in hun loopgraven kunnen uitschakelen en een Russisch lenteoffensief volledig kunnen frustreren. Er zijn ook militairen die vinden dat je F-16's best kunt leveren, want zo nieuw is het vliegtuig nu ook weer niet. Of dat de Russen zo boos maakt dat de oorlog op gevaarlijke wijze zal escaleren, waar Scholz en anderen zo bang voor zijn, is volgens hen zeer de vraag.
Nederlandse generaals lopen ook niet erg warm voor rechtstreekse leveringen aan Oekraïne. Je kunt die F-16's ook aan Polen leveren, dat dan zijn MiG-29's doorschuift naar Oekraïne. Nederland traint al Poolse piloten. Politico beweerde eind januari dat Oekraïne alvast vijftig ervaren gevechtspiloten wil laten oefenen met de F-16, in afwachting van een concrete beslissing (die dan maanden later zou vallen). Het zou zich voor zulke training ook al tot particuliere bedrijven hebben gewend.
Intussen heeft Biden een handreiking gedaan door 'nee' te zeggen tegen de escalerende F-16, maar ja tegen de snel leverbare GLSDB-bomraket. Die schiet 150 kilometer ver, met grote precisie. Dat is twee keer zo ver als de huidige HIMARS-raketten, die de Russen al nachtmerries bezorgden.
Patriots werken niet tegen Russische kruisraketten
Je zou ook een paar vliegtuigen vanuit Roemenië in de Zwarte Zee kunnen laten opereren. Dat zijn internationale wateren, van waaruit je Russische kruisraketten, die nu vanaf schepen op Oekraïense doelen worden afgevuurd, in toom kunt houden. Daar werken de Patriot-luchtafweerraketten die Oekraïne al krijgt van het Westen niet tegen, omdat dergelijke kruisraketten en drones heel laag komen aanvliegen, onder de Patriot door.
Het is natuurlijk ook geen zwart-witdebat. Je zou een mix van luchtdoelmiddelen en vliegtuigen kunnen inzetten. De Oekraïense manoeuvreoorlog zou door vliegtuigen geregisseerd kunnen worden. Ook dat heeft zijn voordelen.
