Nieuw migratiemuseum koopt zeldzame portretten van 17de-eeuwse zwarte mannen

Museum Fenix Wim Pijbes kocht twee schilderijen van zwarte mannen, mogelijk zeelui, van Jan van Staveren (1640) voor het toekomstige migratiemuseum Fenix in Rotterdam.

Twee zeldzame ‘tronies’ of studiekoppen van vrije zwarte Afrikanen, geschilderd in 1640 door de Leidse schilder Jan van Staveren zijn op de kunstbeurs Tefaf aangekocht voor de collectie van het toekomstige landverhuizersmuseum Fenix in Rotterdam.

Dat meldt Wim Pijbes, directeur van de stichting Droom en Daad. Eind 2024 hoopt die stichting het nieuwe museum over de kunst en geschiedenis van wereldwijde migratie te openen in een grote havenloods op Katendrecht, die nu verbouwd wordt.

Van Staverens twee ovale schilderijtjes (elk 16 bij 12 centimeter) zijn volgens Pijbes bijzonder omdat ze zwarte mensen als hoofdonderwerp hebben. De aangekochte schilderijen zijn afkomstig uit een Zwitserse collectie. Pijbes kocht ze op de Tefaf bij kunsthandelaar Bob Haboldt, omdat ze „de migratie uit die tijd een gezicht geven”. Over de prijs wil hij niets kwijt.

„Waarschijnlijk waren het zeelieden uit Afrika, die voor Van Staveren geposeerd hebben”, vertelt Pijbes over de twee bij elkaar horende panelen. „In Amsterdam en Leiden waren in het begin van de zeventiende eeuw veel migranten omdat er werk was, er viel wat te verdienen.”

De zeventiende-eeuwse Jan van Staveren (1613 of 1614-1669) was een Leidse fijnschilder, net als zijn stads- en tijdgenoot Gerard Dou. Hij schilderde vooral bijbelse taferelen, genrestukken en portretten, en was ook burgemeester van Leiden.

Zwarte mensen op schilderijen in de westerse kunst zijn meestal bedienden of figuranten in bijbelse taferelen. Die trend begon in de tweede helft van de zeventiende eeuw, toen de slavenhandel in de Republiek in omvang toenam. Rijken lieten zich toen graag met zwarte bedienden schilderen.

Maar in de eerste helft van de zeventiende eeuw was dat nog niet het geval. Van Staveren, en ook zijn tijdgenoten Rembrandt en Dou, schilderden vrije zwarte migranten. Pijbes: „Het relatief tolerante Nederland was het Amerika van die tijd, daar gingen migranten heen om politieke, religieuze en economische redenen.”

De Leidse stadsbevolking bestond in 1620 voor de helft uit migranten, aldus het museum. In Amsterdam was dat een derde.

Beide steden hadden zwarte gemeenschappen van vrije zeelieden en vrijgekochte slaven. In Amsterdam had die gemeenschap rond 1650 een omvang van circa tweehonderd mensen, op een bevolking van 200.000 inwoners. Waar Van Staveren zijn modellen vond, is niet bekend.

Het Rotterdamse landverhuizersmuseum Fenix wordt gefinancierd uit het filantropische Droom en Daad-fonds, opgezet door de rijke Rotterdamse zakenfamilie Van der Vorm. De verbouw van de havenloods naar een ontwerp van de Chinese architect Ma Yansong (van MAD Architects), met onder meer een uitkijkpunt op het dak, is in volle gang. „We willen de universele aspecten van migratie laten zien”, aldus Pijbes. Pijbes en museumdirecteur Anne Kremers stellen de museumcollectie van Fenix samen met oude en hedendaagse kunst van kunstenaars uit de hele wereld.

Zo werkt het museum aan een hedendaagse variant op het beroemde fotoproject The Family of Man (1955) van Edward Steichen met foto’s van mensen uit de hele wereld. The Family of Migrants zal foto’s van migranten uit de hele wereld tonen.

In de enorme museumloods wordt ook een symbolisch labyrint gebouwd van reiskoffers. Voor dat project, Koffers gezocht kunnen Nederlanders deze maand nog hun eigen koffers afstaan.

Lees ook over de aankoop van een bus voor museum Fenix: Wim Pijbes koopt grote zachte New-Yorkse stadsbus voor nieuw museum Rotterdam