Kaarten van de wereld, vol visioenen

Aardrijkskunde: iedereen maakte weleens een lijstje van waar hij of zij zich bevond, oplopend van straat, stad, streek, land, continent naar wereld en tot slot het heelal. Ter gelegenheid van het 150-jarig jubileum van het Koninklijk Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) wijdt het Allard Pierson in Amsterdam de expositie Open kaart - Van atlas tot streetmap aan het duizelingwekkend rijke bezit van het KNAG, dat het Allard Pierson sinds 1879 beheert. Leidraad vormt dat besef van klein naar groot, van eigen straatnaam naar universum. Een briljant idee. In 1513 verschijnt Nederland als Holandia al in de atlas van Ptolemaeus in de uiterste westhoek van Germania met steden als Amsterdam, Nijmegen en Leeuwarden. Het is een van de allervroegste gedrukte plaatsbepalingen van ons land.

De tentoonstelling opent dichtbij, met een pasverworven wandkaart van Amsterdam van Van Berckenrode uit 1625. Met ongekende detaillering ontvouwt zich de stad, driedimensionaal getekend. Kaarten laten niet alleen de bestaande wereld zien, ze tonen ook visioenen. Neem de kaart uit 1857 van het plan een brug te bouwen vanaf het Damrak lijnrecht over het IJ naar Noord. Onder het brugdek zijn zelfs huizen ingetekend. Stel dat dit destijds werkelijkheid was geworden, hoe had de stad er dan uitgezien? In elk geval geen Centraal Station aan het IJ.

Kaarten en kunstwerken liggen dicht bij elkaar, zoals de ‘Hoogtekaart van Nederland’ door het Topographisch Bureau uit 1865 laat zien. Destijds wist men al: komt de vloed hoog, dan verdwijnt de helft van Nederland onder water. Het is geen dreigende kaart, eerder geruststellend met donkerblauw voor het zeewater, lichtblauw voor het rivierwater en geel voor veilig land. Topografie is hier bijna gelijk aan esthetiek.

Een andere expositie, die in het Nationaal Archief in Den Haag, heeft als titel Op de kaart - Kijk met kaarten naar de wereld van toen en nu. Hierin laten hedendaagse foto’s zien wat op de historische kaarten, die slechts een klein aandeel vormen, staat afgebeeld. In tegenstelling tot het Allard Pierson biedt het Nationaal Archief soberheid, en geen stralende uitbundigheid.

Op beide exposities spelen koloniale kaarten met heel hun ingewikkelde context een grote rol, wat niet verwonderlijk is voor een land als het onze. Veelal zijn dit kaarten vervaardigd door de kolonisator, maar het Nationaal Archief bezit ook elf kaarten door Indonesische tekenaars gemaakt.

Een schitterend vormgegeven, uiterst zeldzame kaart in pasteltinten beeldt het district Tingkir af in het regentschap Semarang op Java, gedateerd 15 april 1825. De windroos op de kaart wijst naar het zuiden. In het hooggebergte onder de stad zien we rivieren, een lijnrecht getrokken weg met mijlpalen, bruggen, een vulkaan als de Merapi afgebeeld als een asgrijze cirkel, bruggen en honderden desa’s (nederzettingen) die als bladvormige, abstracte figuren zijn afgebeeld.

Vermoedelijk diende deze kaart, vervaardigd door of voor een districtshoofd, om de belastinggelden vast te stellen die de dorpen waren verschuldigd aan de Nederlandse koloniale overheid. Elk district heeft een eigen kleur. Deze kaart vormt een prachtige synthese tussen Europese en Javaanse kaarten. Een westerse kaart uit 1803 laat min of meer hetzelfde regentschap zien. Ook deze kaart is op het zuiden georiënteerd. De overeenkomsten doen sterk vermoeden dat de Javaanse makers de Nederlandse kaarten kenden, een detail als de windroos is al veelzeggend.

Koloniale kaarten van Indonesië en Suriname zien we ook in het Allard Pierson. Die van Suriname met plantages en militaire ‘Togten’ (expedities) uit 1737 hangt op beide tentoonstellingen. De kaart is opgedragen aan de ‘Edele Grootagtbaare Heeren Burgemeester der Stadt Amsterdam mistgaders Bewindhebber van de VOC’. Ja, met deze kennis kijk je anders naar de bovenmatige rijke stad Amsterdam uit de zeventiende eeuw van Van Berckenrode, met die vloot van de West- en Oost-Indische Compagnie op de rede.

Niet alleen op de Javaanse kaart van district Tingkir (in de huidige stad Salatiga) ontmoeten kunst en cartografie elkaar, ook de handgetekende ‘Plattegrond der Plantage Adrichem’ uit 1775 in het Allard Pierson is opmerkelijk schilderkunstig. Die genummerde en van een legenda voorziene rechthoekige vakjes in groen, rood, oranje en geel getuigen van een mathematische regelmaat. Het vele groen vertegenwoordigt de ‘Koffij Gronden’. De kleine, rode blokjes onderaan de kaart symboliseren de ‘Negerhuizen’. Voorts zijn er een ziekenhuis, een ‘Waschhuis’ en een ‘Timmer Loots’.

Deze kaart en meerdere andere, zoals die van de militaire expedities, laten op onthutsende manier zien hoe de slavernij werkte in de koloniën: als een extreem georganiseerde en geordende tucht. De eenvoud is verraderlijk en diende voor de opdrachtgevers thuis met als strekking: alles is onder controle. Deze weergave leert ons nauwkeuriger te kijken naar de diepere betekenis van het kaartbeeld.

Open kaart - Van atlas tot streetmap. Allard Pierson, Amsterdam. T/m 16/7. Inl: allardpierson.nl

●●●●●

Op de kaart - Kijk met kaarten naar de wereld van toen en nu. Nationaal Archief, Den Haag. Nog t/m 22/3. Inl: nationaalarchief.nl

●●●●●