Honderd miljoen vluchtelingen, een ongewild record

Rapport UNHCR Er zijn inmiddels meer vluchtelingen dan Duitsers. Of het aantal doorgroeit, is lastig te voorspellen.

Meer dan 1 procent van de wereldbevolking vormen ze. Als ze de bevolking van één land waren, was dat het zestiende volkrijkste land ter wereld geweest – nog vóór Duitsland. Deze week maakte VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR bekend dat voor het eerst de grens van honderd miljoen vluchtelingen gepasseerd is. De Russen gaven met de invasie van Oekraïne het laatste zetje richting de negen cijfers. UNHCR telt acht miljoen intern ontheemde Oekraïners en zes miljoen landgenoten die de grens over vluchtten. Behalve Oekraïne ontvluchtten veel mensen Ethiopië, Burkina Faso, Myanmar, Nigeria, Afghanistan en Congo. Als belangrijkste oorzaken noemt UNHCR gewapende conflicten, geweld, mensenrechtenschendingen, corona, rampen, extreem weer en andere effecten van klimaatverandering.

In 1990 waren er 40 miljoen vluchtelingen, en ook tien jaar geleden waren het er 43 miljoen

Het gaat niet alleen om mensen met een officiële vluchtelingenstatus. Ook asielzoekers tellen mee, en mensen die in eigen land ontheemd zijn geraakt. En dan zijn er nog de statelozen – mensen die door geen enkel land als staatsburger beschouwd worden.

Ontheemden in eigen land vormen verreweg de grootste groep. Eerder deze maand bracht het Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC) naar buiten dat er in 2021 wereldwijd 59,1 miljoen mensen binnen hun eigen land gevlucht zijn – ook al een record. Dit is nog zonder de acht miljoen Oekraïners die sinds eind februari in eigen land onderdak hebben gezocht.

China staat bovenaan de lijst, met ruim zes miljoen binnenlands ontheemden. Dit is een hoog aantal, maar ook weer niet zo opmerkelijk: het zijn allemaal slachtoffers van de overstromingen, cyclonen en aardbevingen die China jaarlijks treffen. Van deze groep ontheemden kan ieder jaar ook weer een groot deel terug naar huis. Op de lijst met permanent ontheemden staan mensen die bekende conflicten ontvlucht zijn in bijvoorbeeld Syrië, Afghanistan, Soedan en Congo.

Een opvallende groep wordt gevormd door de ruim vijf miljoen Colombianen, een aantal dat al jaren stabiel is: ook in 2009 telde Colombia al 4,9 miljoen ontheemden in eigen land.

Zes jaar na het vredesakkoord tussen de Colombiaanse regering en de FARC duurt het geweld voort. Ook is er crimineel geweld, waarbij paramilitaire groepen samenwerken met lokale bendes om drugshandelroutes te beheersen. Dit geweld lijkt sinds het vredesakkoord zelfs toegenomen te zijn, aldus het IDMC: door de afwezigheid van de FARC en een gebrek aan effectieve aanwezigheid van de Colombiaanse staat is er een machtsvacuüm ontstaan. Ook een buurland van Colombia valt op: de Venezolanen vormen na de Syriërs de grootste vluchtelingenpopulatie ter wereld.

Acht op de tien grensoverschrijdende vluchtelingen komen uit slechts tien landen. En ruim de helft van hen wordt in slechts tien landen opgevangen. Recordhouder ‘opvang in de regio’ is Turkije, met 3,7 miljoen vluchtelingen. De nummers twee tot en met vijf vormen een bontgekleurd rijtje: Colombia (1,7 miljoen internationale vluchtelingen binnen de landsgrenzen), Oeganda, Pakistan en Duitsland (1,2 miljoen). In bijna driekwart van de gevallen bevinden vluchtelingen zich in een buurland van het land waar ze vandaan komen. En dat buurland is meestal een ontwikkelingsland.

Honderd miljoen vluchtelingen – bijna tweeduizend keer een volle Kuip – is, in de woorden van UNHCR-baas Filippo Grandi, een „record dat nooit gevestigd had mogen worden”. Tien jaar geleden waren het er 42,7 miljoen. Dat aantal was toen al ruim twintig jaar redelijk stabiel: in 1990 telde UNHCR er 40 miljoen.

Het Britse weekblad The Economist trachtte in 2015, toen er veel Syriërs naar Europa vluchtten, het aantal vluchtelingen historisch te vergelijken. Het recordjaar tot dan toe was 1992, aldus het weekblad, met zo’n zeventien miljoen officiële vluchtelingen. Nu zijn dat er 26 miljoen (exclusief asielzoekers en ontheemden).

Een andere manier van vergelijken is het tellen van vluchtelingen van één conflict. Zo wordt het aantal gevluchte en ontheemde mensen direct na de Tweede Wereldoorlog geschat op vijftien miljoen; het aantal in 2022 gevluchte en ontheemde Oekraïners (veertien miljoen) komt in de buurt.

De Oekraïners komen op gelijke hoogte met de ontheemden door de deling van India, in 1947. Door enkele bekende conflicten raakten veel minder mensen ontheemd. Zo verdreef Israël in 1948 700.000 Palestijnen, vluchtten er in 1956 200.000 Hongaren, en leverden de oorlogen op de Balkan in de jaren negentig 1,2 miljoen vluchtelingen op.

Wél bijna gelijk aan het aantal Oekraïense vluchtelingen is het aantal gevluchte en ontheemde Syriërs. Dat zijn er in totaal 13,6 miljoen. Groot verschil is dat Oekraïne zijn aantal in drie maanden bereikte, en Syrië in elf jaar.

Het is „heel erg lastig te voorspellen” of het aantal vluchtelingen nog verder zal stijgen, zegt hoogleraar economische en sociale geschiedenis Marlou Schrover van de Universiteit Leiden. „Voorspellingen van het aantal vluchtelingen kloppen nooit. Neem de klimaatverandering: zal die in de toekomst tot meer migratie leiden, of gaan er cru gezegd meer mensen dood in eigen land?”

Zelfs over de vraag of er minder vluchtelingen zijn als het economisch beter gaat, zijn de geleerden het niet eens, aldus Schrover. „Het ene onderzoek zegt: economische groei betekent meer geld om de overtocht te wagen. Het andere zegt: meer geld betekent meer reden om te blijven. Het verschil is hoop – als ze hoop hebben blijven ze, ook als het slecht gaat. Maar dat laat zich niet voorspellen.”

Lees ook: ‘De Syriërs op Lesbos bevinden zich toch ook in onze regio?’