Dit jaar vlogs en video’s van de Sint

Al zo lang als Joke Geertman-Bessels (72) zich herinnert is het op de ochtend van de vijfde december een drukte van belang bij het grime-atelier dat zij met haar man bestiert aan de Rielerweg te Deventer. „We beginnen ’s ochtends om half 6 en vóór 9 uur zijn er bij ons al zo’n 30, 35 sinterklazen de deur uit, op weg naar scholen en bedrijven.” Een team van tien á twaalf grimeurs maakt de sinterklazen op en geeft hun een mijter, een staf en een boek mee. „Maar de Sinterklazen hebben allemaal ook nog een chauffeur en soms nog een fotograaf of een schooljuf bij zich. Zoveel mensen kunnen we hier nu niet handhaven.”

Hoewel Sint sommige klassen nog voorzichtig binnen ging, of even zwaaide tijdens een ‘raambezoek’, grepen veel scholen terug op vertellingen via vlogs. Ook particulieren zullen daar tijdens pakjesavond trouwens gebruik van maken: sites zoals ‘Video van Sint’ bieden voor 15 euro gepersonaliseerde filmpjes aan. Sommige scholen gooien tegelijk andere tradities overboord: op een katholieke basisschool in Emmeloord gingen de surprises niet door vanwege het advies van de regering om zo weinig mogelijk te winkelen. Een kinderopvang in Amsterdam schrapt het feest bijna helemaal: vanwege „deze tijd waarin diversiteit een groot item is, in combinatie met Covid-19”, wordt een andere koers gevaren. Geen pietenbezoek, geen individuele cadeaus, wel „duurzame groepscadeaus”.

Grimeuse Geertman-Bessels groeide op in het atelier, waar haar vader al in de oorlogsjaren pieten en sinterklazen aankleedde. Maar de pandemie laat óók dit oer-Nederlandse feest niet onberoerd. „We hebben onze kostuums te koop gezet en een filmpje met grimeerinstructies opgenomen. Dat geven we er gratis bij.” Het laat haar niet onberoerd. „Zodra je niet meer geloofde kreeg je bij ons als kind een kwast in de hand gedrukt. Ga maar pieten verven. Dat we er nu na al die járen een einde aan moeten maken, doet gewoon pijn in het hart.”

Toch betekent deze corona-editie zeker níet het eind van de sinterklaastraditie, denkt Geertman-Bessels. In de voorbije decennia zag ze het sinterklaasfeest voortdurend veranderen. „Mannen hadden vroeger allemaal korte kapsels. Die zetten we vroeger gewoon een baret op. Toen de pietenmutsen die je nu ziet in zwang raakten, moesten we dan ook voor vulling zorgen om de muts op zijn plek te houden.” Ook de verhalen die op het feest centraal staan zijn aan verandering onderhevig. „Ik kan me het angstige gevoel dat je naar voren kon worden geroepen als jouw naam in het boek stond nog zó voor de geest halen. Dat is nu echt weg. Sint is een kindervriend geworden. De juten zakken die we vroeger aan de pieten meegaven zijn tegenwoordig ook een stuk kleiner. Daar passen alleen wat pepernoten in.”

In het Sinterklaasjournaal van 24 november dit jaar nam Sinterklaas officieel afstand van de dreiging die lange tijd van zijn persoon uitging. Hij zou nóóit meer een stout kind meenemen in de zak, beloofde hij. Kinderen van nu konden hun ogen niet geloven: ging dat écht zo, vroeger?

Als er iemand is die méé verandert met de tijd is het de goedheiligman wel, zegt Hanneke Nap. Zij promoveert aan de Open Universiteit op de ontwikkeling van het sinterklaasfeest, met name in de negentiende eeuw. De viering zoals we die nu kennen – met een intocht, gedichten en surprises tijdens knusse bijeenkomsten thuis of op school – begon min of meer als tegenreactie van de Amsterdamse elite op de „onbeschaafde” feestelijkheden die er in de jaren daarvoor ter ere van Sinterklaas waren. Zoals het populaire ‘sinterklaaslopen’, waarbij jongeren met zwartgemaakte gezichten of maskers en veel kabaal langs de deuren gingen om snoep op te halen. „Het sinterklaasfeest ging in de negentiende eeuw een rol spelen in de verspreiding van burgerlijke idealen: deugdelijk vermaak, huiselijkheid, focus op het gezin.” Aanvankelijk werd het sinterklaasfeest ‘nieuwe stijl’ vooral gevierd door rijke bewoners van de Keizersgracht en de Herengracht die elkaar kenden. Maar geleidelijk verspreidde het zich door het land, mede doordat er ook cadeaus aan armere kinderen werden gegeven.

Rond die tijd waren er mensen die vonden dat het sinterklaasfeest maar helemaal moest verdwijnen. „Mensen uit de orthodox-religieuze hoek vonden dat Kerst Sinterklaas maar moest vervangen, dat was volgens hen inhoudelijk veel belangrijker omdat het een duidelijk christelijke boodschap heeft.” Al die grappen en grollen die samenhangen met de Sint waren nergens goed voor, vonden zij. In tijdschriften zie je in die tijd pleitredes voor en tegen Sinterklaas, zegt Nap. „Eerst wilden mensen het roken afschaffen en nu ook ons kinderfeest, stond in zo’n publicatie. Het is bijna net alsof je een krant uit 2020 leest.” Maar de kritiek zorgt er niet voor dat het Sinterklaasfeest naar de achtergrond verdween. „Het feest krijgt juist een nieuwe boost door die aandacht.”

Ook aan het einde van de achttiende eeuw werd het kinderfeest aangevallen: het ging voor het eerst over de bangmakerij van Sint en zijn helpers. Ouders dreigden met straf van Sinterklaas als hun kinderen zich misdroegen. „Zulke dreigementen pasten toen al niet meer in de opvoedingsidealen van veel mensen.”

Toch wordt Sint nog lang als pressiemiddel gebruikt. Bij Sintfeesten voor kinderen van armenscholen in de negentiende eeuw mocht je alleen aanwezig zijn als je tijdens het hele schooljaar niet verzuimd had. In de twintigste eeuw spraken ouders zich uit tegen de roe, een instrument voor lijfstraffen dat pieten bij zich droegen, maar die je nu niet meer ziet.

Zo verdwenen ook andere tradities uit de viering. Het is nu moeilijk voor te stellen, maar in de negentiende eeuw was flirten een belangrijk onderdeel van het huidige kinderfeest. „Goedheiligman komt oorspronkelijk van het woord goedhuwelijksman. Jonge, vrijgezelle mensen konden elkaar in het begin van de negentiende eeuw ontmoeten op het Sint-Nicolaasbal.” Een man stuurde een vrouw waarin hij geïnteresseerd was een ‘vrijerskoek’. Hoe die component van Sinterklaas gesneuveld is, weet Nap niet. Ze zit nog midden in haar onderzoek, waar ze nog zeker drie jaar voor nodig heeft.

De grote verandering van de huidige tijd is, behalve dit jaar het noodgedwongen kleinere feest, natuurlijk Zwarte Piet, die steeds vaker een andere kleur dan zwart heeft, en waarvoor het draagvlak snel verdwijnt. Vier jaar geleden vond 65 procent van de Nederlanders volgens een enquête van I&O Research nog dat de hulp van Sinterklaas zwart moet blijven, nu is dat nog 39 procent. „Het enige zekere aan het Sinterklaasfeest is dat het altijd transformeert.”

Grimeuse Joke Geertman-Bessels voorziet haar pieten tegenwoordig dan ook van roetvegen. „Maar niet van die bruine, hè, zoals je soms wel ziet. Van een schoorsteen krijg je zwarte vegen.”